Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
Шет елдердің мемлекет жəне құқықтың жалпы тарихының пəні:
1) мемлекет пен құқықтың мемлекеттік құқықтық жүйенің пайда болу мен даму процесін;
2) адамзат тарихының түрлі кезеңдерінде қоғамдық өмірдегі мемлекет пен құқықтың алатын орны мен атқаратын ролін зеттейді. Яғни – ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі адамзат өркениетіндегі маңызды мемлекеттік құқықтық қалыптастырған мемлекеттік құрлымдармен құқықтық жүйелердің пайда болуының қалыптасуының ортақ заңдылықтарын зерттейтін іргелі, тарихи құқықты зеттейді..
ШМҚТ пәні екі әдіске бөліп зеттейді: 1) салыстырмалы құқықтық әдіс б/ша түрлі елдерде мемл пен құқықтың п.б дамуындағы жалпы заңдылықтар мен ұқсас белгілерін анықтаймыз; 2) жүйелілік әдіс мемл/к құқықтық құбылыстың өзара тығыз байланысты құрылымынан оның жекелеген маңызды белгілерін н/е мемл пен құқықтық жүйенің қайталанбас ерекшеліктерін бөліп анықтайға мүмкіндік береді
ШМҚТ пәнінің мақсаты – мемл пен құқықтың п.б және дамуының тарихи заңдылықтарын анықтау.
Шет елдердің мемлекет жəне құқықтың жалпы тарихының заң пəндерінің жүйесіндегі орны. Заң пəндері жүйесінде ШМҚТ пəнінің орны ерекше. Ол мемлекет пен құқықтық құбылыстардың ортақ заңдылықтарын тануға бағытталған дүние танымдық көзқарастар жүйесін қалыптастырады.Сонымен қатар адамзат өмірінде ерекше рол атқарған мемлекеттік, құқықтық құрылымдар туралы мәлімет береді
Египет мемлекет өзара соғыс үстінде пайда болды. Ғалымдардың бір тобы Египет мемлекеті Жоғары ж\е Төменгі Египет арасындағы соғыс арқылы құрылды деп санады. Екінші тобы Жоғарғы Египет әскери күшін қолданып, жергілікті аңшылар егін шаруашылығымен айналысатын Төменгі Египетті жеңіп алды дп есептеді. Үшінші тобы Египет мемлекетінің пайда болуын шетелдік күштің араласуына байланысты деген пікір білдірді.
3200 ж өзара соғыстың нәтижесінде ортақ Египет мемлекеті құрылды. Ең бірінші патшасы – Менес болды. Алғашқы астанасы – Тинис, 4 ғ. бойы перғауындардың резиденциясы болды. Одан кейін ол Мемфис қаласына көшірілді.
Перғауын. Перғауындық билік Египеттік үлгілі шығыстың тағылық түріне жатады. Ол бақылаудың қатал жолын ұстанды, салық жинады, сот қызметін басқарды ж\е құдайлар мен адамдардың арасын байланыстырушы деп есептеді. Патшалар сарай құрылысын, діни салтты басқарып, абыздарды тағайындады. Әрбір діни салтты тек патша ғана өзгерте алатын. Ол басына екі түсті бас киім киді, бұл символ Жоғары ж\е Төменгі патшалықты қосып басқаратынын көрсетеді. Перғауынның қолында дін билігі де болды, ол Күн құдайдың баласы деп саналды. Патшаның негізгі күшінің басы экономикалық функция, Египетте қашаннан келе жатқан үш: қоғамдық жұмыстарды басқаратын, әскери және салық жинау ведомствалары болатын. Перғауынның жеке әскері өзіне бағынды. Перғауынның басқа да биліктері шексіз болатын. Ол қоғамнық жұмыстарды басқарды, жоғарғы лауазымды адамдарды тағайындады, заң шығарды, сот билігін басқарды, бейбітшілік және жұмсауды басқарды. Тек оған жақын адамдар ғана аяғының ізін сүйе алатын.
Джати (Везир). Перғауын өзінің билігін жүзеге асыруда көптеген шенеуліктерге сүйенді. Осы шенеуліктерді басқарған джати болды. Джати – басқарушы бюрократиялық аппарттың басында тұрған ж\е оның қолында әкімшілік билік те, соттық билік те болған. Джати қызметі IV династияның тұсында пайда болды. Басында бұл қызмет тек перғауынның жақын туыстарына ғана берілсе, кейіннен басқа да адамдарға берілді. Дін джатидің жоғарғы билігін қолдады. Ол «әділеттіліктің пайғамбары» ж\е Тоты құдайының жоғарғы абызы деп саналды. Оған барлық шенеуліктер есеп берді ж\е нұсқаулар алды. Сондай ақ джати сот жүйесіне де араласты. Египетте сот орталық басқарудан бөлінбеді, сондықтан джатиға жоғарғы соттық билік тиесілі болды. Жаңа Патшалық кезінде джати жоғарғы қолбасшы ролін атқарды.
Абыздар. Египет мем–тінде абыздар ерекше орын алды, сондықтан перғауындар оларды жоғарғы орынға тағайындайтын. Әсіресе Жаңа Патшалық кезінде олардың беделі күшейді. Сәтті соғыстардың нәтижесінде патшамен қатар абыздардың қазынасы да өсіп отырды.
Қазынашы. Сондай–ақ мөрді сақтаушы мен қазынашының да ролі маңызды болды.
Египетте азаматтар азаматтар айналысқан шаруашылығына байланысты төледі яғни бидаймен, малмен, өсімдік өнімдерімен, металл құймаларымен төледі. Қазынашы мем–тік қойманы басқарды. Олардың міндеттері патшаға арналған құрылыстарға құрылыс материалдарын жеткізу ж\е басқа елдерге экспедицияға шыққан кемелерді жабдықтау.
Әскер. Ежелгі ж\е орталық патшалық кезеңінде Египете тұрақты әскер перғауынның жек басының кауәпсіздігін қорғау үшін ж\е мем–т ішіндегі ұсақ көтерілістер мен басқыншылытарды басып отыру үшін болды. Египетте нубиялық негрлерден құралдар полиция болды. Соғыс басталған жағдайда барлық азаматтар әскерге жақырылды. Әрбір ном өзіне тиісілі мөлшердегі сарбаздарды шығарды. Оларда теңіз әскері, ал құрылықта атты арба әскері жақсы жабдықталды. Сондай–ақ жалдамалы әчъскер болды, бірақ ол елге өз зиянын келтірді, өйткені шетел интервенциясы жалдамалы әскерге сүйеніп, елдегі билікті қолдарына алмақ болды.
Сот. Сот ісі әкімшілік істен бөлінбеді. Жоғары биліктегі тұлғалар сот билігін. Бірақ Джади сот ісін жалғыз өзі ғана емес, сот колегиясмен бірге жүргізді. Жаңа патшалық кезеңінде дәулетті азаматтардан құралған 30 соттан тұратын жоғарғы соттық колегия болды. Орталық сот кенбет болды. Сондай–ақ храмдық соттар болды. Олардң басында абыздар тұрды және храм мен оның қызметкерлеріне байланысты істерді қарады. Негізінде барлық сот органдары патшаға бағынатын болы. Патша кез келген істі шеше алатын және кешірім жариялайтын.
Ежелгі патшалық– шағын ауылдық қауымның бірігу нәтижесінде пайда болды. Ж/е олардың басшылары старосталар болды, ал қауымдық кеңес– джаджат деп аталды. Ежелгі патшалықтың қауымдық кеңесінде, сотта, шаруашылық ж/е әкімшілік органдарында бай, дәулетті шаруалар мүшелік етті.Олар жерді беру акттарын заңдастырды, жерді дамуын бақылады.Орталық патшалықта қауымдық кеңес өздерінің құндылығын жоғалтты, ал старосталар орталықтанған мемлекеттік аппараттың шенуніктеріне айналды. Номархтар– шағын мемлекеттердің басшылары. Орталық патшалықта нормахтар өздерінің ықпалы мен байлығына б/ты әскерді басқарды, абыздардың рөлін атқарды ж/е жергілікті храмдарға иелік етті.Жаңа патшалықта номдық әкімшілік толығымен орталыққа бағынды. Әр номға патша өзі шенеуніктерді тағайындап отырды.Және олардың хатшылары мен әкімшілік палаталары болды.Мемлекет тек облыстарға ғана емес, сондай–ақ үлкен округтерге (Солтүстік ж/е Оңтүстік).Бұл әкімшілік бөлініс перғауынның ерекше титулын айқындады. Ол «Жоғарғы ж/е Төменгі Египеттің патшасы» деп аталды.
Ежелгі Вавилонда заңдар жинағы жеке нақты оқиғаларға арналып жазылған. Онда жалпы құқық көрсетілмеді. Ежелгі Вавилон құқығының маңызды ескерткіштерінің бірі – Хаммурапи патшаның заңдар жинағы. Бұл ескерткішті 1901 жыли заңы француз ғалымы де-Морган Сузыдан тапқан. Заң жинағы 282 баптан тұрады. Хаммурапи заңдарының Вавилон заңдарына әсері күшті, ол ертедегі шумер заңдарының одан әрі жетіле дамуы және жинақталып, тәртіпке салынуы б/т. Хаммурапи заңдары өз кезеңінен бізге жеткен көптеген құжаттармен қатар, Вавилон қоғамының шаруашылыққа белсенді түрде араласқанын көрсетеді. Жер мен құрылысты сату, бақша мен егістік жерді жалға беру, дала жұмыстарына адам жалдау – осының барлығы заңды тұрде реттелген.
Ежелгі Вавилондық қоғамның ерекшелігі -патшалардың мемлекетті ірі жер иеленуші мен құл иеленушіге айналдыруында. Патшаның жер қоры дін орындары жерлерін мемлекеттің меншігіне айналдырудан жəне сондай-ақ жаулап алу мен қауымдық жерлерді сатып алудан құралды. Қоғамның екінші ерекшелігі - патшалық билік пен жеке иеленушілік биліктің күшеюіне қарамастан, қауымдық құрылыстың сақталуында еді. Əрине, бұл жер шаруашылығының ирригациялык жүйесіне байланысты болатын.
Вавилон халқының қүқықтық жағдайы сол уақыттың негізгі ескерткіштерінің бірі Хаммурапи патшаның заңдарында сипатталған. Халықты негізінен еріктілер жəне құлдар деп бөлумен бірге бұл ескерткіш еріктілерді "авилум" еркек адам жəне "мушкенум" кішкене адам деп сословиеге бөледі. Екеуі де байдан немесе кедейден бола беретін, құлды ұстау, ұстамауын өздері шешетін, бірақ құқықтық қатынаста олардың арасында айырмашылық едөуір еді. Оларға қарсы жасалған тонаушылық қылмыстар мемлекет қазынасын тонағанмен бірдей теңестірілді. Тіпті олардың құлдары да басқа жеке меншік иеліктегі құлдарға қарағанда бірқатар артықшылықтарға ие болды. Академик В. В. Струве "мушкенум" - Хаммурапи басып алған жердің халқы да, ал "авилум"-басқыншылардың еліндегі құрметті азаматтар деп есептейді.
Хаммурапи заңдары б/ша тағы бір халық өкілі – саудагерлер тамкар деп аталды. Сарай қызметінде болған тамкарлар мемлекет қазынасындағы әлеуметтік–экономикалық мәселелерімен айналысты. Олар мем/к маңызы бар экон/қ катынас құжаттарымен жұмыс жүргізіп, елдермен сауда байланысын нығайтты. Капитал көздерін жинап, ірі сауда орталықтарын құрды. Олар бай болғанымен олардың беделі авилум мен мушкенумге қарағанда әлдеқайда төмен болды.
Құлдық. Кез келген құл иеленуші мемлекет ретінеде Ежелгі Вавилон қоғамы құлиеленуші мен құлға бөлінді. Құлдар қоғамның ең соңғы сатысын құрады. Соғыс кезінде тұтқынға түскен адамдар, қылмыскерлер және қарызын төлей алмаған адамдар құлдарға айналған. Құлдар толығымен қожайындарының құзіретінде болды, яғни мұрагерлікпен берілді. Сатылды,сатып алынды. Олар заң тарапынан мүлік ретінде қаралды. Құлдың денсаулығына келтірілген зиян істер мен оны өлтіргені үшін оның қожайына айыппұл төленді. Мысалы: құлды абайсыздан өлтіріп койса оның орнына бір құл төлеу керек; құлдың көзін шұқығаны үшін немесе сәтсіз өткен опирация үшін оның қожайынына құлдың жарты бағасы төленді. Құлмен сатып алу шартын жасаған адам өлім жазасына кесілді. Қашып шыққан құлды жасырып, қожайынына қайтармағаны үшін өлім жазасы кесілді. Әр құлға денесіне таңба басылды. Құлдар патшаның храмның және жеке меншіктегі құлдар болды. Құлдардың иеленген мүліктері қожайының мүлігі болып саналды. Хаммурапи заңдары құл иеленушінің құлға деген билігін шектемеді. Құл ерікті адамға үйлене алады және осы некеден туған нәресте ерікті адам болып саналады. Қарызын төлей алмаған ерікті адам қараз беруші адамның құлына 3 жыл мерзімге айналды.
Хаммурапи заманында Вавилонда ертедегі шығысқа тəн қаталдық қалыптасты. Ел басқару ісі қатаң тəртіпте бір орталыққа бағынды жөне бүкіл жоғарғы билік заң шығарушы, орындаушы, сот жəне діни биліктің барлығы патшаның (лугаль-патейси) қолында жинақталды. Хаммурапидің өзінің шенеуніктерімен жазысқан қатынас қағаздарына қарағанда, басқару ісінің əртүрлі тарауларына, атап айтқанда, қолдан суландыру ісін ұйымдастыруға патшаның өзі басшылық еткен. Атына жазылған əртүрлі даулы істер мен шағым арыздарды патшаның өзі қарады. Бұл істер жөніңде патшаның өзі қарар шығарып, шенеуніктеріне тиісті жарлықтар беретін. Тіпті ерекше жарлықтар арқылы күнтізбеге қажетті түзетулер енгізді.
Ел билеу ісінде патша күрделі жəне бір орталыққа бағынған төрешілдік аппаратқа сүйенді. Бір шенеуніктер орталық басқарманы, екінші біреулері патшаның наместниктері ретінде, мысалы, Сиппар сияқты қалаларды меңгерді. Шакканум дейтін жоғары атағы бар шенеуніктер, ал кішігірім қалалар меи облыстарды рабианумдар басқарды.
Халық əртүрлі салықтар: егістіктеп не мал төлеуінен, құрма бақтарынан, күнжүт егістігінен жəне балықшы қауымдардан алынатын салықтарды төлеуге міндетті болды. Осы салықтармен қатар күмістей алынатын ерекше алымдар жəне заттай алынатын арнаулы патша алымдары төленді. Осы кірістердің барлығы патша қазынасына түсіп, сарай мүлкін құрады, бүл мүлік шіркеу мүлкімен бірге ерекше заңның қорғауында болды.
Сот билігі айрықша шенеуніктердің қолына жататын. Сот істері шакканумға, рабианумға, аймақтық судьяларға жəне қаланың ақсақал жəне дəулетті адамдарынан шыққан айрықша соттарға жүктелді.
Дін судьялары бірте-бірте өзінің маңызын жоғалтып, тек храмдағы құдайлардың бейнелері алдында ант берген сөздерін қабылдаумен ғана қанағаттанатын болды. Бірте-бірте сот істерін жүргізуден заңның алғашқы нормалары шыға бастады, бұл нормалар бойынша судьялардың міндетіне ант берген куəлардың көрсетулерін тек жай ғана қабылдап қою емес, істі "өз көзімен көріп, зерттеп, тексеру" жүктелді. Заңның арнаулы баптары отірік куə болған адамды айыпты етіп, жазалайды, ақырында, сот үкімін өзгерткендігі үшін судьяны жазалап, оған талап етілген соманың мөлшерін 12 есе артық етіп айып салады жəне бұдан былай сот міндеттерін орындауға рұқсат етпейді.
Хаммурапи заңдарында қылмыстық-құқықтық жауапкершіліктің басты принципін орнататын жалпы ережелер жоқ.Заң бірдей қылмыс жасағаны үшін адамдарға жазаны олардың әлеуметтік жағдайына қарай белгіледі. Сондай-ақ алдынала кінәсіз адамдарға жазалар кесіліп отырды.Мысалы,құрлысшы адам салған үй құлап, нәтижесінде үй иесінің баласы өлсе, онда құрлысшының баласы өлім жазасына кесілген.Хаммурапи заңдарында тек қоғамның дәстүрімен кек алу белгілері байқалатын түрлі жазалар да тағайындалатын. Мысалы тонаушыны тергеусіз отқа тастау, елден қуу. Заңда қылмыстық құқық өте қатал қаралған. Қылмыстық жазаның санкциясында қанға-қан, жанға- жан деген идея, талион принципі жатыр. Мысалы 200-ші бапта біреудің тісін сындырған адамның тісін сындыру керек делінген.
Әлеуметтік мүліктік теңсіздіктің ұлғаюымен Вавилон қоғамында талион принципін қолдану азайды.Егер қылмыс әлеуметтік жағдайы төменірек адамға қарсы жасалса айыпкер құн төлеумен құтылып отырған. Жалпы алғанда заңда өлім жазасын 30 түрлі жағдай бойынша кесілген.
Қорыта келе, заң белгілейтін айыпкерге қарсы жазалардың мәні мен қолдану тәсілі Вавилондағы құлиеленушілік құрлысты ұстап отыруға бағытталғанын көреміз
Сот ісін жүргізу. Вавилонда сот істері қылмыстық немесе азаматтық сот істері деп бөлінген жоқ. Кінә тағу тек жеке адамға қатысты болған.Сот процесінде айғақ, ант беру, куәгерлер жазбаша актілер қолданылды.Ант берушінің анты күмәнді саналса, ол құдай алдында ант берген.Кейбір күрделі сот хаттамалары саз тақтайшаға, істің басынан соңына дейін толық жазылып отырған. Хаммурапи кезеңіне дейін сот ісін дін иелері жүргізген. Хаммурапи билікке келген соң сот реформасы жүріп, діни судьялар ақсүйектерге алмастырылды.Дегенмен храмдық судьялары лауазымы сақталып қалды. Бірақ діни иелері толық сот ісінен аластатылды деген қорытынды шығаруға болмайды. Себебі «храмдық сот» судьялары сақталған.Ең жоғары сот билігі патша қолында болған. Сонымен қатар патша судьялары, әкімшілік бөлініс,яғни округтік судьялар қызметі болған. Сонымен бірге аталған судьялар мемлекеттік басқару функцияларын жүзеге асырған.Шакканаку- облыс басқармасы, олқоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету мақсатында судья міндетін атқарған.Содай-ақ Рабинанум - қауым басшысы ретінде судьялық міндетті жүзеге асырып отырған. Сот процесінде айғақ ретінде ант беру, куәгерлер, жазбаша актілер, сонымен қатар сынау қолданылды. Ант беру күмәндң болған жағдайда құдайдың алдында ант-суын ішетін. Бұл өте көне дәуірден бері келе жатқан әдет. Кейбір күрделі сот храмдары сөз тақтайшаға жазылатын. Онда сот процесі басынан аяғына дейін баяндалатын.
Патриархтық, оның ішінде құлдықтың жасырын түрдегі ежелгі түрлері калыптасқан патирархтық, отбасының маңызы ол кезде әлі де болса жойыла қойған жоқ.. Сондықтан қанау мен үстемдіктің ежелгі түрлері қорғалды. Патриархты отбасының қожайынын барлық уақытта әкесі не ері болды, ал отбасының қалған мүшесі оған шексіз бағынып отыруға міндетті еді. Ол отбасындағы жалпы шаруашылықты жүргізуші. Көп әйел алу әдет ғұрпыда әйелдің әлеуметтік жағдайын төмендетті.
«Неке қию» Вавилонда шарт бойынша жүргізілген. Шарт жасалмайынша неке күшінде емес деп саналды.
Ерікті құлмен некеге құруға рұқсат етіледі.Сонымен қатар құлдың немесе мүшкенумның ерікті әйел мен неке қиюларына рұқсат етілді. Бұл жағдайларда некеден туған балалары басы бос, ерікті деп саналды.
Бірақ құлдың өлуіне байланысты некедегі жиналған мүліктерің жартысын құлдың иесі алатын, ал әйелі балаларынан жарты мүлікті мұраға қалдыра алатын. Күйеу жігіт болашақ енесіне неке ақысы сияқты ақша беретін.
Неке кезінде берілген заттар қыздың жеке меншігі болып қалады. Егер әйел өлсе, оның бүкіл мүлкі балаларына қалатын. Берілген заттар ерінің өлуіне байданысты әйелге көшетін. Сонымен қатар бала туған әйел ешқандай себебсіз айрылысқан кезінде немесе күйеуінің кінәсі болған жағдайында, бүкіл мүлік әйеліне берілетін.
Ер мен әйел – неке құқығының негізгі субъектісі. Қалған мәселелер ер мен әйелдің арасындағы жолдастық қарым катынас төңірегінде дамиды.
Бала туған әйел еріне «күн» ұстауға рұқсат етеді. Бірақ ол үйдің иесі болып қалуы тиіс. Бұл жағдайда ерінің айрылысуға құқығы бар оған заңдық негізде ешқандай кедергі жоқ. Кедергі тек әйелдерге ғана қатысты. Әйелдердің айрылысуына болатын заңды үш негіз бар:1) әйелдің ақтығына себепсіз кінә тақса; 2) ері үйін және тұратын жерін тастап кетсе; 3) егер әйел ауру болса, ерінің күң ұстауға құқығы бар.
Ері әйеліне жеке билік жүргізуге құқық бермесе де, 117 бап бойынша ері әйелін өзінің қарызын өтеу үшін немесе қызметке қарызын (шарт) өтеу үшін бере алған. Сонымен қатар заңда ері тұтқынға түсіп қалған жағдайжа әйелі екінші рет ері тұтқынан оралғанда кері қайтуы міндет. Заң бойынша сот келісімінсіз балалары бар әйелдің екінші күйеуге шығуға құқығы жок.
Жоғарыда айтып кеткенде, Вавилон қоғамында ерлердің баларын кім алғысы келсе, соған біржола сатуға құқығы болған. Бұл дерде «бала асырып» алу мәселесінің мәні тереңде. Баланы сатып алу арқылы болашақ жұмыс күші қамтамасыз етілетін болған. Себеі құлдар қымбат және олар Вавилонда көп еместе еді. Сонымен қатар балалары жоқтар баланы асырап алғанан кейін олардан бас тарту жағдайлары да құқықпен қорғалатын. Бала асырап алушының асырап алған баладан бас тартуға құқығы бар. Егер бала асырап алғаннан кейін олдарда бала дүниеге келсе, асырап алған баладан бас тартуға құқығы бар. «Бірақ бұл жағдайда ол өзінің балаларға арналған мүлік мұрасына үштен бір бөлігін беруі тиіс. Жер учаскесі мен бақты және үй беруге міндеті емес»
Хаммурапидің кодексі бойынша, ерлі зайыптылар бір біріне адалдығын бұзған кезде әйелмен еркек екі түрлі жаза тартты. Егер ері әйеліне қиянат істесе әйелі өзінің жасауын алып төркініне қайтып баратын, әйелі қиянат істесе оны суға тастап жіберетін. Неке шартының негізінле егер әйел өзінің ерінен бас тартса, онда ерінің әйеліне құлдық таңба салып, оны сатуына құқық беріледі.
Мұрагерлік құқық. Отбасының үлкен ұлы мұраның басым бөлігін иеленген. Қыздарға тиісті мұралық үлес қалыңмал түрінде берілген.Қожайының құлдан туған балалары, асырап алған балалары,мұра бөлуде басқа балалармен тең құқықты болған.Мұрадан әйелге өзінің ерекше жесірлік үлесінемесе балаларымен бірдей мұралық үлес бөлінген .Ертедегі Вавилонда өсиет қалдыру құқығының болғанын байқалады.Мысалы 165 бап бойынша әкесі ұнаған баласына жазбаша құжатпен үй, бақ, жер сыйлай алған.Бұл мүлік әкесі өлгеннен соң бөлінетін мүлікке кірмеді.Тек шектен тыс, әкесіне қарсы келгіп кешірілмес күнә жасаған баланы мұрагелік құқығынан айырған.
Ертедегі Вавилонда өсиет етіп қалдыру құқығының бола бастағаны байқалды. Мысалы,165 бап бойынша әкесі өзіне ұнаған баласына жазбаша құжат пен үй, бақ немесе жер сыйлай алды. Бұл мүлік әкесі өлгенен кейін бөлінетін мүлікке кірмеді. Тек бір шектен тыс, яғни әкесіне қарсы кешірілмес күнә жасаған жағдайда ғана ол баланы мұрадан айруға құқық берілетін.
Ежелгі Үндістанның мемлекеті мен құқығында Ежелгі Шығыстың бүкіл құл иеленушілік мемл/не тән типтік белгілерімен қоса біраз өзгешеліктер де бар. Ол өзгешеліктерге қоғамның касталық құрылымы жатады. Бұл құрылым мемл/к белгі ретінде бүгінгі күнге дейін сақталған.
"Каста" португал тілінен шыққан сөз, ол тайпалық рудың тазалығын көрсетеді. Арийлер мен дравидтердің түстері əр түрлі, сондықтан каста Үндістанда адамдардың түсімен де белгіленген. Касталар бір аудандағы туысқан адамдар, жалпы мамандығы да, діни əдеттері мен əлеуметтік деңгейіне де бірдей болған. Касталарға брахмандар, кшатрийлер, вайшьялар, шудралар жатады. Жоғары үш каста-екі туған, "двиджати", "движати-ариас". Жоғары касталар үстемдік жасауға жəне жеңілдіктерге ие болуға құқылы.
Брахмандар. Пуруши деген алғашқы адамның ауызынан жаратылған. Оқу, білім, дін ілімін, құрбандық шалу, өзіне жəне өзгеге арнап садақа үлестіру жəне садақа алу ісін құдай брахманға белгілеген. Ману зандарының 96-бабында (бірінші тарау) былай делінген: "Тірі нəрселердің бəрінің ішіндегі ең қасиеттісі - жандылар, ал жандылардың ішінде адам, ал адамдардың ішінде брахмандар болып саналады".
Бағыныштыларын қорғау, садақа үлестіру, құдайы құрбандық шалу, дін ілімін оқып-тану істерін құдай кшатрийге белгіледі. Кшатрий Пурушидің қолынан жаратылған. Тек кшатрийлер қарулануға құқығы бар.
Вайшийлер. Мал бағуды, үлестіруді, құдайы құрбандық шалуды, дін ілімін оқып үйренуді, саудамен жер өңдеуді құдай вайшийге көрсетті. Сонымен, бүкіл пайдалы жұмысты вайшийлер істейтін болды. Олар Пурушидің санынан жаратылған, олар қауымның толық құқығы бар қарапайым мүшесі.
Ең төменгі төртінші каста-шудралар, олар бір рет туғанға жатады жəне Пурушидің табанынан жаратылған, сондықтан тек қана жоғары үш варнаға аянбай қызмет қылуға тиісті. Шудралар ең лас жерде жүретін адамдар. Шудралар қауымның теңсіз мүшесі.
Касталардың арасындағы те өтпейді, неге десек, олар қауымға қарсы шығатын бөтен адамдардан құралған, қауымның көмегінен айырылған, жерін жоғалтқан, яғни тəуелді əрі толық құқығы жоқ тайпалардың өкілдерінен тұратын. Инициация əдетінен өтпегеннен кейін олар тек қана бір рет туды деп саналады. Шудраларға қасиетті Веда кітаптарын оқуға тыйым салынды. Олардың кейбір діни салыстар мен қоғамдық мерекелерге қатысуға да құқығы болмайтын еді. Сонымен бірге жер иеленуге, жоғарғы өкімет аппаратында қызметке тұруға құқығы жоқ.
Үндістанның сословиелік бөлінуі өте мықты жəне айқын болатын. Жоғары топтар сословиелік-касталық бөлінуді пайдаланып, өздерінің құқықтарын қорғап, өзара ынтымақта өмір сүрді. Үндістанның этникалық ала шұбарлығында, мемлекеттер бірігіп жəне ыдырап жатқан жағдайда қасталық жүйесі, олардың топтық сословиелік бірлігін қорғады.
Қасталардың арасында мықты шекара құрылған. Тек қана өзінің кастасынан шыққан адаммен ғана некелесу шарт. Екі рет туғандар алғашқы некеге əйелді өзінің варнасынан алады, ал екінші некеге тұрғанда төменгі кастадан (бір каста төмен) əйел алуға болады (3-тарау, 13-бап). Брахманның баласы шудрадан əйел алса немесе шудраның əйелі одан бала тапса, брахман өзінің брахман атағынан айырылады жəне оның баласы чандал болып саналады. Ману заңдарында əке - шешесін сыйлайтын, жақсы адам болатын бала тек қана екі жағы бір біріне тең некеден туатын балалар деп айтылады.
Ақсүйектер мен құлдардың арасындағы шекара өте терең. Брахманға тиіскен адамның тиген жері кесіліп алынуға тиісті. Брахмандар өлім жазасына кесілмейді, оларға тартылатын ең ауыр жаза - шашын алу. Əлемдегі бар нəрселер түгелдей брахмандардың меншігі болып табылады, туған кездегідей мəртебесінің жоғары болуына байланысты тек брахман ғана осының бəріне құқылы, -делінген 100-бапта. (Ману зандары. 1-тарау). Брахман шудраны өлтірсе оған тек қана тазарту жазасы кесіледі, өйткені шудраның өмірі иттің, мысықтың, қарғаның өміріне тең болып саналған. Шудра брахманды жамандаса немесе абыздың жүріс-тұрысы туралы жаман сөз айтса, оның ауызына ені он бармақ ыстық темір тығады. Каста жүйесі рулық ақсүйектердің жəне арийлердің тазалығын енгізгені түсінікті. Екі түрлі касталардың жəне басқалардың бір біріне қарыздары болатын болса, төменгі касталардың өкілдерін қарызы үшін құлдыққа айналдыру салтқа енгізген. Ал жоғары кастаның өкілдері қарызын бөліп төлеуге құқығы болатын. Брахмандардың меншігін ешкім, тіпті патша да тартып ала алмайды. Брахмандардың патшаға ақыл-кеңес айтуға құқығы бар, патша оларға сыйлық беруге міндетті.
Құлдар. Құлдықтың басты көздері: соғыс кезінде тұтқынға түсу, қарызын бере алмай құлдыққа түсу, қылмыс істегені үшін құлдыққа түсу болып саналады. Ерікті адамдардың ең төменгі сатысында және варнадан тыс тұрған адамдар тобы ол «аластатылғандар». Бұларды «чандылдар» деп те атайды. Бұл топқа ауыр қылмыс жасап, ортасынан қуаланғандар, отбасымен ауруға (жұқпалы) шалдыққандар, аралас некеден туғандар жатады. Чандалдардың мекен – жайы көпшіліктен бөлек, киімдері де өзгеше, олар иттің терісінен тігілген киімдер киюі қажет. Басқа жұртшылық бұлармен ешқашан, ешқандай қарым – қатынас жасамайтын. Тек қайыр-садақа ғана беретін. Бірақ «аластатылғандар» ол садақаны шіркеулердің жанында қара киініп, қара жамылып, қолын көрсетпей алулары шарт.
Ежелгі Үндістанда аса көп болмағанмен, құлдар да бар еді. Құлдар сияқты еріксіз көпшіліктің шығу себептері мынадай:
1) соғыс кезінде тұтқынға түскен әскери тұтқындарды құлға айналдыру нәтижесі;
2) құлдардың табиғи түрде пайда болуы(яғни, құл мен күіңнің балалары құлға айналдырылатын);
3) еріктілердің құлдыққа сатылуы;
4) қарызын өтемеген ерікті адамдар құлдарға айналдыру;
5) қылмыс жасағаны үшін еркіті адамды құлға айналдыру.
Ежелгі Үндістанда құл еңбегі онша кеңінен пайданыла қойған жоқ. Құлдарды тек үй іші жұмыстарына ұстайтын. Құл еңбегі өндірісең негізін құрай алмады. Себебі, олардың саны өте аз еді. Құлдар құқықтан жұрдай болған топ. Ману заңында оларды түрлі бостандықтар мен құқықтардан жан-жақты шектейі. Мысалы,8 –тараудың 416-бабында көрсетілгендей: «Құл, әйелі және баласы тіптен өздері пайдаланып жұрген мүлкітің де иегері бола алмайды. Бірақ бұл елде сол сияқты құлдықтан шығу да жеңіл ботын. Жағайдайлары ескеріліп, жоғары орындарды арыз шағымдары талқыға салынып, рұқсат етілетін. Ал қарызын тез арада өтеп болса, ол адам сол сәтінде еркіндікке жіберілетін.
Үндістанның мемлекеттік құрылысы монархияға жатады. Бірақ бұл монархияның да өзіне тән ерекшеліктері бар.
Раджа (патша) мемлекет басшысы деп саналд. Атадан балаға берілетін мұрагерлік құқық қатаң сақталды.Патша өзінің билігі тұсында ұлдарының бірін мұрагер есебінде тағайындады.
Маурий дәуірі кезінде «чакркварти» концепциясы құрылды. Ол жалпыға бірдей билік есебінде қарастырылды. Маури патшасы мемлекеттік аппараттың басында тұрды ж/е заң билігі соның қолында болды. Эдиктер патша бұйрығымен тағайындалды.Патша басқа лауазымдағы шенеуніктерді өзі тағайындады ж/е жоғарғы сотпен әкімшілік жүйенің басшысы болды.Сонымен қатар ол жоғары қолбасшы болдды.Патшаға қарсы бағытталған күрестердің көптігіне байланысты оны қорғауда әскерге көп көңіл бөлді.Раджа әдетте сенімді көмекшілерін өзі тағайындады.Алайда олардың артынын да қатаң бақылау жүргізіп отырды.Бақылыу жұмыстарына көп көңіл бөлінді ж/е бақылыуда тек лауазымды шенеуніктер ғана емес, қала ж/е ауыл халықтары да болды.Сонымен қатар мемлекет әмірінде лауазымды қызмет атқарғандарға абыздар жатты.Олар өздерін брахманның ұрпағымыз деп санады.Сарай кеңесшілерінің жиналысы паришад бұрынғы кезде де қалыптасқан.Бірақ Маурьев кезенінде аса маңызды мемлекеттік істермен айналасу үшін жиналды.Олар сонымен қатар патшаның бұйрықтары арқылы мемлекетті басқару жұмыстарымен айналысты.Паришадтан басқа да бірнеше сенімді тұлғалардан тұратын құпия кеңестер де болды.Аса шұғыл істерде екі кеңес мүшелері де бірге бас қосып жиналды.
Патша кшатри кастасынан ғана шығып отырған.Түсінік бойынша кшатрий құдайдың тұқымы,Құдай оны осы жердің адамдарының бәрін сақтап қалу үшін шығарған. Патша от,жел,күн ж/е ай,әділеттік соттың бастығы,ол ең жоғары адам.Бірақ Ману заңдары бойынша патшаның құқықтары шектеулі,ол бір жағынан брахмандардың берген ақылдарын тыңдауы керек,екінші жағынын ол кейбір талаптарға сәйкес болуға тиісті.Ману заңдары бойынша патша сұлу,кемшілігі жоқ,брахмандардың жеке меншігін сыйлайтын ж/е олардың ақылдарын алатын адам.Жоғарғы қызметкерлерді патша рулық ақсүйектерден тағайындайтын.Үндістанның шексіз деспотиясы ежелгі каста жүйесімен мықты байланысты болды.Патша 7-8 министрді тағайындайтын,олар патшаның малайлары б.с.Патшаға ақыл,кеңес беретін жоғары қызметкерлер жеке тұратын.Патша кеңесі матрипаришад д.а.
Сот. Үндістанның соты патша ж/е қоғамдағы соттар олып екіге бөлінді.Қауымның соттары каста бойынша құрылған.Олар қауымның арасындағы істердің көпшілігін өздері қарайтын. Он ауылға бір сот жұмыс істеді.Ол үш адамнан тұратын.Қалалардың бәрі қылмыскерлерге қарсы күресті күшейтті.Жоғарғы сотты патшаның өзі басқарды.Ол брахмандармен ж/е әжірибелі ақылшыларымен бріктіріп « сабха» деген сот алқасын құрды.Патшаның жыл сайын кешірім жарилауға құқығы болған.Сотта іс жүргізуде куәгерлік жасау мен көрсетулерге келетін болсақ ,іс алқалық түрде шешіліп,ақиқатқа жету жолында куәгерге ж/е түрлі сынақтарға жүгінді.Бұл сынықтар «ордалия» д.а.Егер кінәлаушы «от ұстамаса» «суғу батпаса сыналмаса»ант беру жеткіліксіз саналған.Кімді жанып жатқан от өртемесе,кімді су жоғары көтеріп әкетпесе ж/е кімге тез арада бақытсыздық келмесе,ол антта адал болып есептеледі.
Ежелгі Үндістандағы Ману заңдарында қасақана қылмыс пен абайсызда,алғаш рет қылмыс жасау ж/е ауыр қылмыс пен оның жеңіл түрінің айырмашылығы көрсетілген.Қылмыстық құқық нормаларында алғашқы құрылыстың көптеген қалдықтары сақталған.Мыс,қылмыскер табылмаған жағдайда өз аумағында жасалған қылмыс үшін қауымның жауап беруі,қылмыскерді қуып жіберуі.
Қылмыстың түрлері:а)мем-ке қарсы жасалған қылмыстар қылмыстар, б) жеке адамға, с)ар ұжданға в)меншікке г)отбасыны қарсы жасалған қылмыстар.
Мемлекетке қарсы жасалған қылмыстарға патшаға ж/е отанына қарсы қылмыстар,ұрыс кезінде майдан даласынан қашу жолына түсу жатады.Патшаның ең қасиетті,ең жоғары тұрған ерекше жан деп ұғатындықтан,оған қарсы,яғни денсаулығына жауымен жақын болғаны үшін де өлім жазасы белгіленген.Жалпы мемлекетке қарсы қылмыстың бәріне де өлім жазасы қолданылыды.
Жеке адамға қарсы қылмыстар.Өлімге душар ету н/е өлтіру ж/е оны жазасы туралы жинақта азайтылған.Адам өлтіру діни қылмыс есебінде тұжырымдалғын.Бірақ өлген адамдардың дәрежесіне,яғни варнасына өлтірген адамдардың дәрежесіне мән берілген.Мыс,екі рет туғандарды өлтіргені үшін әр түрлі жазалар берілуі мүмкін,бірақ «брахмандарды өлтіргені үшін өлім жазасы сөзсіз». 272-бапта «төменгі адам жоғарғы адамды қай жермен ұрса,сол жері кесіліп тасталсын» делінген.Егер төбелесте екі адам бір варнадан болса,денедегі жарақаттың ауырлығына қарайтын жара түсірсе айып салып сүйегін сындырса қауымнан қуып жіберу сияқты жазалар қолданылған.
Меншікке қарсы қылмыстарға да жазаның ауыр түрлері қолданылытын.Өзге адамның меншігіне,мүлкіне қол сұғу қылмыстың ең ауыр түрлері саналатын.Меншікке қарсы қылмысқа ұрлық,тонау жататын.Ұрлық өте қатал жазаланатын.277бапта былай делінген: «бірінші рет ұрлық қылған адамның екі саусағын кесіп,екінші рет істесе,қолын кесіп ал үшінші рет қайталасы өлім жазасына кесуге лайық». Тонау қылмыстың ерекше түріне жататын.Оған «жәбірленушінің көз алдында ашық,күшпен мүлкін тартып алып кету»(322 бап) деп таза заңдық түрде анықтама берілген. «Зорлық пен күш көрсету,тіл тигізу,таяқпен ұру ұрлықтан да ауыр болғандықтан тонау ерекше ауыр жазаланатын.Тіпті, «тонаушыны достарымен ж/е ағайын туыстарымен бірге өлтіру» жазасы белгіленген.
Ар ұжданға қарсы жасалған қылмыстар.Бұларға біреуге жала жабу,тілдеу жатады.7 тарауда белгінің ашу тудырған сегіз белгілердің ішіндегі сөз тасу,өтірікшілік,күндеу,сөзбен қорлау,ашу ыза ж/е т.б. ар ұжданға қарсы қылмыс түрлері б.т.Бұндай қылмыстарға қолданылытын негізгі жаза айып төлеу.Қылмыстың бұл түрлеріне варналардың қоғамдағы теңсіздігінің сипаты анық көрінеді, мыс,оған мына бап айғақ: «кшатрий брахманды тілдесе,100 пан айыпқа,ал вайший 250 пан айыпка,ал шудра тілдесе,дене жарақатына жазаланады.» Ал брахма кшатрииді тілдесе,50 пан,вайшиийді тілдесе 12 пан айып салынады.Сол сияқты екі рет туғандардың артықшылығын көрсететін тағы бір бапта: « бір рет туған екі рет туғандардытілдесе,тілін кесуге жазаланады.»
Ману заңдары бойынша отбасылық құқықтар қасиетті,қол сұғуға болмайтын құқықтар болып есептеледі. Әсіресе, ашыналық пен өзгенің әйеліне тиісу,оны зорлау ауыр қылмыс б.с.Тіптен күйеуі бар әйелмен тілдескен адамға да айып салынған. Ману заңында « Егер әйел өзі шыққан тегіне мастанып,күйеуінің көзіне шөп салса,көпшілік орында ол әйелді итке талатып жазалау керек.» 325 бапта айтылғандай «өзгенің әйелімен ашыналық қатынаста болғандарды,патша жұрт арасында үрей тудыратын жазаға кесіп,қуып жіберуі керек».
Сот. Үндістанның соты патша ж/е қоғамдағы соттар болып екіге бөлінді.Қауымның соттары каста бойынша құрылған.Олар қауымның арасындағы істердің көпшілігін өздері қарайтын.Он ауылға бір сот жұмыс істеді.Ол үш адамнан тұратын.Қалалардың бәрі қылмыскерлерге қарсы күресті күшейтті.Жоғарғы сотты патшаның өзі басқарды.Ол брахмандармен ж/е әжірибелі ақылшыларымен бріктіріп « сабха» деген сот алқасын құрды.Патшаның жыл сайын кешірім жарилауға құқығы болған.Сотта іс жүргізуде куәгерлік жасау мен көрсетулерге келетін болсақ ,іс алқалық түрде шешіліп,ақиқатқа жету жолында куәгерге ж/е түрлі сынақтарға жүгінді.Бұл сынықтар «ордалия» д.а.Егер кінәлаушы «от ұстамаса» «суғу батпаса сыналмаса»ант беру жеткіліксіз саналған.Кімді жанып жатқан от өртемесе,кімді су жоғары көтеріп әкетпесе ж/е кімге тез арада бақытсыздық келмесе,ол антта адал болып есептеледі.
Б.э.д 3 мыңж Қытайдың ежелгі тұрғындары Хуанхэ өзенінің орта ж/е төменгі ағыс тұстарын, Бохай шығанағы жанындағы жазықтықты ж/е Қытайдың басқа аумақтарын кең жазықтықтарын мекендеген. Ежелгі халықтар тайпаларға біріккен рулық қауымдармен өмір сүріп, ортақ шаруашылықты игерген. Б.э.д 3 мыңж соңында - өндірістік күштердің одан әрі дамуы, жеке меншітің п.б мен рулық құрылымның ыдырауына ж/е оның орнына мемл/ң п.б/на алып келді. Шамамен б.э.д 1600 жылдары Шығыс Инь тайпалары сол/к Қытайдың үлкен аумағын жаулап алып Шан мемл/н құрды. Сонымен ежелгі Қытайдың мемл мен құқығы тарихы мынадай кезеңдерге бөлінеді: 1. Шань(Инь) – б.д.д 18-11ғ; 2. Чжоу дәуірі – б.д.д 11-3ғ; 3. Цинь дәуірі – б.д.д 221-207ж; 4. Хань дәуірі – б.д.д 3ғ - б.д 3ғ.
Б.д.д 5-2 ғасыр бірқатар заң жинақтары жасалды. Бұлардың ішіндегі ең әйгілісі 6 тараудан құралған заң кітабы. Мұнда Қытайдағы қылмыстық іс жүргізушілік көрініс тапқан. Тарихи деректерге сүйенсек, Қытайда алғашқы жазылған заңдар мен заңдар жинағы Шань мемл тұсында п.б. Бұл заңдарда сол кездегі қолданыстағы қылмыстық ж/е қылмыстық іс жүргізу заңнамалары жиналған.
Грекия – Балқан түбегінде орналасқан. Македониялық монархияның пайда болуына дейін Грекия бір орталыққа біріктірілген мемлекет болған жоқ. Ол егемендігі бар кішігірім мемлекеттерден тұрды. Құлиеленушілік мемлекет ретінде Грекия әлемінде өзіне ғана қатысты «полистік» форманы енгізді. Полис – бір қала төңірігінде ауылдардың бірігуі нәтижесінде пайда болған саяси ұйым. Оның қалыптасуы табиғат жағдайларының ерекшеліктеріне байланысты. Мекен еткен орындары таулы қыраттарда орналасқан. Табиғаты құрылысқа қажетті материалдардың бәрін береді. Бірақ егіншілікке қолайсыз болды. Полистер аумағы жағынан кішкентай болды. Гректің ұлы ойшылы Аристотель «полистер» туралы былай деп сипаттама қарсы жасаған қылмысы,өлтіруге тырысқан үшін,тіптен патшаның қалдырды. «Полис аумағын бір дөңестің үстіне тұрып қараса, оның жерінің бәрі көріну керек. Ал халқына келетін болсақ олар бір–бірімен жақсы қарым–қатынаста болып, бір–бірін жақсы тануы керек»деген болатын. Осыған байланысты полистер территориясының өте кішкентай ж\е халқының өте аз болғанын көреміз. Грекия 1мыңжылдықта осындай полистерден тұрды.
Грекиядағы ең ірі мемлекеттерге Афины мен Спарта жатады.Олардың пацда болуы екі түрде жүзеге асты. Мысалы Спарта жаулап алушылық негізде, ал Афины классикалық принцип (жеке меншік) негізінде қалыптасты. Сонымен қатар екі мемлекеттің дамуында да бір екешелік бар. Спарта да алғашқы қауымдық құрылыс қалдықтары әлі сақталды яғни өте баяу дамыды, ал Афины да рулық қауым тез ыдырап, құлиеленушілік сипатқа ие болды. Осылау мемлекеттер қалыптаса бастады.
Бүкіл Афин халқын біріктіруде Тезей деген базилевс зор үлес арқарды, ол барлық белгілі рулардың басын қосты. Тезейдің саясаты "синой-кизм" деген терминмен аталды, бұл сөз "біріктіру" деген мағынаны білдіреді. Яғни Аттикада көшіп жүрген тайпалардың басын біріктіру. Гректердің төрт руының қосылуына объективтік себептері бар. Оңтүстіктен гректерге дорийцтардың соғыс ашу қаупі төнген еді. Тезейдің 2 реформасынан бұрын Афины қалаларын басқару өз бетінше жүргізілді, тек соғыс уақытында болмаса, барлығының бас қосуы сирек болатын. Жаңа бірлескен өкіметтің басында рулардың ақсүйектері тұрды. Екінші реформаға сәйкес Грекия халқын: эвпатридтар, геоморлар жөне демиургтар деп үш бөлікке бөлді.
Эвпатридтер-ақсүйектердің балалары, олардың əкесі де, атасы да ақсүйек əулетіне жататын. Ақсүйектерді біріктіретін олардың байлығы, бəрі де ірі жер иелері еді.
Геоморлар - жер иеленушілер де, демиургтар – қолөнершілер.
Аттиканың бірігуі жəне эвпатридтардың күшеюі олардың жаңа органға ұйымдасуына себеп бодды. Оның аты-Ареопаг, Арес соғыс құдайының аты. Ареопаг Арес тауыңда жиналды. Бұл кезеңде Афинаның рулық құрылысы өзгеріп, ол енді 4 филаға бөлінді, əрбір фила 3 фратрияға бөлінді, фратрия 30 рудан, бір ру 30 еркек адамнан тұратын болды. Афина құдайы бүкіл Аттиканың құдайы деп саналды.
VII ғасырда Афины өкіметі 12 навкарияға бөлінді, əрбір навкария соғыс уақытында бір кеме жабдықтайтын. Бұл да мемлекет болудың белгісі еді.
Афинада ең жоғарғы орган болып халық жиналысы саналды. Бірақ оның атқаратын рөлі төмендей бастады да, бірінші орынға Ареопаг шықты. Ареопагты рулардың ақсүйектері қолдады. Археопагтың қолында сот билігі, əкімшілік билігі, дін əкімшілігі болды. Сотты былай өткізетін: айыптаушы көшірмеу тасына тұрып айыптайтын сөзін айтса, айыпкер өкпе тасына тұрып сөзін айтады. Екі жақ та шындығын айтып тұрғаны туралы құдайға ант береді. Ареопагтың мүшелері өздерінің дауыстарын екі урнаға: қайырым ету урнасына жəне ажал урнасына бөліп салатын. Бұрын бүкіл халыққа тиісті күш енді тек қана евпатридтердің қолына көшті де, солардың нарықтық жағдайын қорғады. VIII ғасырда бүкіл Афин аумағы 48 навкарияларға бөлінді, əрбір навкария үкіметке бір кеме беретін болды жəне архонттармен навкариялар кеңесі деп аталатын жаңадан екі алқа құрылды. Бұл сала аумақтық бөліске жататын дербес мемлекеттік белгіге айналған еді. Ареопагтан басқа архонттың жаңа қызметі де мемлекет құрамына енгізілді, олар атқарушы үкімет болды. Бұл қызметке алған адамдар 10 жылға сайланатын еді. Уақыт өте келе олар бір жылға сайланатын болды.
Архонттардың саны тоғызға жетті: архонт-эпоним (архондықтар алқасының төрағасы), архонт-базилевс (ақсақалдар кеңесінің төрағасы ж\е мемлекеттегі жоғары абыз), архонт-полемарх (әскери істер басшысы), қалған алты архонт-фесфометтер (сот істерімен айналысты) қызметін істейтін, осы архонттардың бəрі ареопагқа кірді.
Біздің дəуірімізге дейінгі 621 жылы Афинде архонт-фесфомет Драконт жазған құқық нормалары халыққа жарияланды. Олар тарихқа "драконт заңдары" деген атпен енді де, кейін ол жалпы шектен тыс қатал заңдардың теңеуі болып кетті.
Драконт заңдарының шектен тыс қаталдығы алдымен ұрлық үшін берілетін жазаға қатысты байқалды. Қандай да болмасын ұрлық жасаған адам өлім жазасына тартылатын. Ұрлық үшін жазалаудың қаталдығы тек Драконт заңдарына ғана тəн емес, ол жалпы ежелгі замандағы таптық қоғамның заңдарына тəн нəрсе. Ол қауымдық меншіктің орнына келген жеке меншіктің қалыптасу жəне нығаю процесін көрсетеді. Драконт заңдары қанға қан алатын кекшілдікке шек қойды, өлген кісіні жерлеген уақытта моласында найзаны жерге қадаса, өлген кісінің балалары оған жаудан кек алатынан көрсеткені. Бірақ Драконт заңы кісі өлтірушіні азаптауға тыйым салады. Бұл заң қастықпен əдейі өлтіру жəне абайсыз өлтірудің айырмашылығын айтқындауды қажет деп санайды. Дегенмен Драконттың ауызша қарапайым құқықты қағазға түсіріп жазуы, қанға қан алатын кекшілдікке шек қойып, жеке меншікті қорғауы, сот ісінің барысын анықтап, айқындауы өз кезеңі үшін прогрессивтік болды.
Б. д. дейінгі 594 жылы архонт болып Солон сайланды. Оның алдында екі мақсат тұрды: Афина полисін басқару жəне Саламин аралын жаулап алып, Мегара қаласын Афинаға бағындыру. Саламин аралы Афинаның Пирей шығанағына кіретін жолын бақылауға қолайлы орналасқан, сондықтан оны өзіне қаратудың Афина үшін маңызы ерекше болды. Солон - Кодрид даңқы елге жайылған Афина базилевсі. Бірақ мүліктік жағдайы бойынша Солон іс жүзінде демостың орта жігіне жататын, өйткені ол саудамен айналысатын (сол саудадан байыған) Солон жіберген афин отряды бұл тапсырманы орындады. Ол саяси тақырыпқа өлеңдер шығаратын елге белгілі ақын əрі философ еді. Солон өзінің реформалар үшін шығарған заңдарын өлеңмен жазған. Бұндай талант Солонның атағын, халық алдындағы беделін жоғары көтерді. Солон істеген елеулі жұмыстарының бірі - заң қабылдау. Солонның реформаларын нарықтық жəне саяси деп бөлуге болады. Заң шығарушы ретінде Солон селолық, негізінен ауқатты қалалық демостың жəне оларға қосылған евпатридтердің мүддесін жақсы сезініп, нарықтық мəселелерді айқын түсінетін.
Бірінші шешілуге тиісті мəселе - салық жəне жер болды. Евпатридтер өзінің көршісіне қарыз берген кезінде оның жер үлесіне қарыздың бағасы көрсетілген тас бағана қоятын. Жер үлесінің иесі алған егіннің алтыдан бірін евпатридке тапсыруға тиісті болды. Ал егер оған шамасы келмесе, оның жері қарыз берген қожаның қолына өтуі шарт. Одан кейін қарызды өтей алмайтын адамдар өзінің жеке бостандығын кепілдікке салып, ұзақ мерзімге қарыздар үшін құлдыққа түскен. Мұндай жағдайда ол шетелдерге сатылып кетуі де мүмкін еді. Солон бұл проблеманы шешу үшін "сисахфия" деген реформа өткізді. "Сисахфия" дегенде "ауыр жүкті сілкіп тастау" деп түсіну керек. Ол бойынша жер учаскесінде орнатылатын бағаналар жойылды. Сөйтіп, шаруалардың қарыздары жойылды. Қарыз үшін құлдыққа түсу дегенді де өмірбақи жойды. Солон шетелге қарыз үшін сатылған құлдарды іздестіріп, оларды қайтадан сатып алып, отанына қайтарып отырған.
Оның "сисахфия" реформасына бірде бір тап риза болған жоқ. Евпатридтар оған кедейлер қарызын төлемеді деп ренжіді, ал кедейлер жерді қайтадан халық арасында бөлмеді деп наразылық білдірді.
Солон Аттикадан астықты сыртқа шығаруға тыйым салды да, басқа азық-түлік өнімдерін (жүзім, бау-бақша шаруашылығын ) сатуға рұқсат етті. Қолөнер мен сауданы өркендету мақсатында Солон мынадай заң шығарды: егер кезінде əкесі баласына мамандық беріп, қолөнерге үйретпесе, баласы əкесі қартайғанда жəрдем көрсетуден бас тарта алады.
Солон бүкіл елге ортақ өлшем енгізіп, ақша реформасын жүргізді. Бұл реформа бойынша жаңа жеңіл евбей таланты қарым - қатынасқа енгізілді.
Солон Аттиканың нарықтық өмірін жандандырып, нысапсыздыққа қарсы күресті. Ол сый-сияпатпен жерлеуді, қымбат мазарларды салуды жəне тасаттық беруді тыйды. Солон қарыз берушіге 9 проценттен артық өсім белгілеуге тыйым салды. Солон өткізген нарықтық реформалардан кейін құлдарды тек қана шетелден əкелетін болды, Аттиканың азаматтарын құл ету мүлде тоқтатылды.
Солонның нарықтық реформасы саяси реформалармен толықтырылып отырды. Ол генократияны ("генос"-ру)"рулық аристократтардың билігін" жойып, оны тимократиямен ("тиме"-баға, күн), яғни, дүние, мүлік цензісіне негізделген билікпен алмастырды. Ол осы арқылы ақсүйектерді рулық құрылыстың ескі əдет-ғүрыптармен байланыстағы ерекше жеңілдіктерден айырды. Ареопагпен қатар Солон 400 кеңесі деп аталатын жаңа орган шығарды. Бүкіл Аттиканың азаматтары елдегі дүние-мүлік цензісіне қарай топтарға бөлінді. Оның негізіне егін шаруашылығынан алынатын натуралдық табыс алынды. Бірінші топқа өзінің жерінен астық түрінде немесе сұйық өнім түрінде 500 медимнен кем табыс алмайтын азаматтар жатқызылды (Бір медимн-41-53 литр май, шарап немесе бидай). Бұл тап бес жүздік деп аталды. Екінші топқа өзінің жерінен 300 медимнен кем табыс алмайтын азаматтар кірді. Оларды салт аттылар деп атады, өйткені олар өзінің əскери атымен атты əскер қатарына өтуі керек болды.
Үшінші топқа өзінің жерінен 200 медимнен кем табыс алмайтын азаматтар кірді. Оларды зевгиттер деп атады, яғни, олар өз өгіздерін жегетіндер, олар жаяу əскер жасағында қызмет етуге жəне жеке өзінің ауыр қару-жарағын иеленуге міндетті еді. Үшінші топқа өзінің жерінен 200 медимнен кем табыс алмайтын азаматтар кірді. Оларды зевгиттер деп атады, яғни, олар өз өгіздерін жегетіндер, олар жаяу əскер жасағында қызмет етуге жəне жеке өзінің ауыр қару-жарағын иеленуге міндетті еді. Төртінші топқа табысы 200 медимнен аз азаматтар жатқызылды. Олар феттер деп аталды. Əскери қызметте олар қосымша жұмыстар атқарды.
Ең бай топты Афины азаматтары-əскери кемелерді жасақтап, оларды қалыпты жағдайда ұстап тұруға тиісті болды. Солон Ареопагты əлсіретті, ол оның құзыретінен халық жиналысында қаралатын істерді дайындау міндетін тартып алып, төртжүздік кеңесінің қарамағына берді.
Бұл істерді əзірлеу үшін Солон Бүле (400 кеңесі) деп аталатын жаңа мемлекеттік орган құрды. Ол ертеден келе жатқан рулық төрт филаларының жиналысында 1, 2, 3, топтардың азаматтарынан сайланатын болды.
Халық жиналысы Солон реформаларының нəтижесінде Антиканың өмірінде бұрынғыдан əлдеқайда белсенді рөл атқара бастады. Онда ағымдағы саяси мəселелер талқыланып, архонттар жəне басқа да жоғарғы қызмет адамдары сайланатын. Кейін олардың бəрі өз жұмысы жөнінде жиналыс алдында есеп беретін болды. Халық жиналысына азаматтардың бəрі де қатынасты.
Б.з.б. 509 ж. Афиныдагы Клисфеннің реформалары.
Б. д. дейінгі 509 жылы Клисфен (Алкмео-нир руынан) реформалар жасауға кірісті. Оның бұл реформалары ру-тайпа қатынастарының қалдықтары мен сарқыншақтарын толық жойды жəне Афинада құлиеленушілік демократия жүйесін қалыптастырды.
Ол ескі төрт ру-тайпалы филаларды жойып, олардың орнына он аумақтық филалар құрды. Əрбір фила үш бөлімнен құралды: қалалық, теңіз жағалауы жəне ішкі аудандар. Алғашқы екеуінде демос, үшіншісінде аристократтар басым болды. Клисфен бұл үш ауданның əрқайсысын 10 триттийге бөлді, бүкіл Аттика 30 триттийға бөлінді. Əрбір жаңа аумақтық фила үш: бір қалалық, бір теңіз жағалауы, бір ішкі триттийден тұрды. Бұл реформа халықты əбден араластырып, ру-тайпалық қатынастардың қалдығын бұзу мақсатын көздеді. Клисфен Аттиканың бүкіл аумағын 100 төменгі бастауыш аумақтық əкімшілікке бөлді. Олар дем деп аталды. Əр филада 10 демнен болды. Кейінен демдердің саны көбейді. Əрбір Афина азаматы өзі шыққан демге тіркелді. Өзі шыққан руына байланысты атауға тыйым салынды. Сөйтіп рулық қатынастар жойыла бастады.
400 адамнан тұратын солондық кеңес бесжүздіктер кеңесіне айналды (əр фила 50 өкілден). Халық жиналысында тыңдалуға тиісті істерді əзірлейтін орган ретіндегі оның рөлі күшейді. Бесжүздіктер кеңесі жоғарғы əкімшілік орган болды.
Остракизм (қуғын-сүргін). Үкіметтің беделді азаматтары Афина жерінен аласталып қуғынға ұшыратылды. Қуғынға түскен беделді азаматтардың Аттикаға 10 жылдан кейін қайтып келуіне рұқсат етілді. Ондай азаматтардың отбасы жəне мүлкі есептен шығарылмай, сақталды. Бұл қуғынның құрметті түрі деп есептелді. Ең беделді азаматтар Афинаның халық жиналысында ресми белгіленіп отырды. Афинаның 6000 азаматы қолына берген тасқа, ыдыстың сынығына олардың атын жазды. Клисфеннің реформалары Афинадағы демократиялық құл иеленушілік полистің қалыптасу процесін аяқтады. Клисфеннің реформалары рулық құрылыстың ең соңғы қалдықтарын "түпкіліктен" жойған төңкеріс еді.
Афина мемлекетінің басты билік органдары - халық жиналысы, бесжүздіктер кеңесі, ареопаг, гелиэя, стратегтер, архонттар комиссиясы, болды. Афина мемлекетінің басты билік органы халық жиналысы - эклексия. Халық жиналысы 10 күнде бір рет Акрополь жанындағы үлкен жайдақ төбе Пникстің басына жиналатын. Кейінірек мəжілістер Афина театрында өткізілетін болды. Халық жиналысына 20 жасқа толған афина азаматтары қатынасатын. Афина азаматтары деп саналатын адамдар Аттиканың қала тұрғындары, еркек адамдар, 18-ге толғаннан кейін бір жыл ішінде семсерлесу, ату, найза лақтыру, жаттығуларын үйренуі үшін Пир ауданында бірге жиналады. Бір жыл оқудан кейін олар күзет қызметтерін атқарады да, 2 жылдан кейін 20 жасында Аттика азаматтары деп саналатын болды. Олардың ұстазы-софронистер өте беделді, белгілі адамдар, оларға бір күн оқытқаны үшін 1 драхма беріп тұрды, олар 500-діктер кеңесінің мүшесі деп саналды.
Спарта мемлектінің аристократтық түрі оның қоғамдағы нарықтық қатынасына байланысты болды. Натуралдық шаруашылықтың үстемдігі,қолөнер мен сауданығ нашар дамуы, Спарта қоғамынан тыс қалған периэктердің қолында шоғырлануы бұл елдің өзіндік ерекшелігі болды.
Әскери басқару органдарының күшейіп, әскери емес жай халықты басқаратын органдардың аздығы мемлекеттің елеулі әсер етті.
Спартада қос патшалық болды (Архагет). Дорийлық және ахет қауымының Спартаға қосылғанын дәлелдейтін факторлардың бірі осы. Бұл Спартаның екі әулетінен: Агиадтар және Эвпонтидтерден шыққан бидеушілер.
Патша билігі мұрагерлікпен жалғасқан. Патша әскерді басқарды және абыздың функциясын жүзеге асырды. Патшаны 9 жылда бір рет дін басылар сайлады.
Патша қызметінің ең мықты саласы - әскери басқару. Соғыс уақытында патша қанда болса да шешім шығаруы құқылы еді. Соғыс біткеннен кейін патшаның барлық үкімі күшінде болатын. Патшаның кебір сот істеріне оралуға да құқығы болды: ол ұл бала асырап алу, мұра қалдыру істеріне түгелімен қарайтын.
Патшаның өлімі Спарта үшін үлкен оқиға қатарынан саналады. Онда базар 10күнгежабылатын, сауда тоқтайтын. Патшаның денесін балға салып сақтайтын, халықтың бәрі онымен қоштасуы тиіс. Илоттар патша өліміне бетін тырнап жылауға тиіс болды.
Спартаның патшалары бай адам, ірі жер қожасы болатын. олар апелла мен герусияға бағынатын, олардың эфорлардың комиссияся да қатты бақылайтын. Патшаның қасында гомерлер- таңдап алған спартандар, флейтистер, дәргерлер, пифийлер сияқты көмекшілері болды. Ол тойларға өзінің 2 пифий көмекшілерімен келетін. Тойларда патшаны төрге мал, арақ және сұлыдан істелген ұн беретін. 8 жылда бір рет жұлдыз бойынша бақылап, халық патшаны соттауға құқылы болды.
Патшаның толық нөкері: гомей, адьютант, дәрігер, сыбызғышы, пифи, балгер сиқты 300 адамнан тұратын.
Патшаның өзін 300 адам қорғайтын, олар 3 командирге – гиппагретке бағынатын.
Әскери қызмет. Наварх –флот басқарушы. Бұл төтенше қызмет орны. Соғыс кезінде бұның билігі патшадан да күшті болды. Навархтың құқығы патшаның құқығына жақын, олардың нөкерлері болатын. олар патшамен бірге тасаттық беретін.
Халық жиналысы (Апелла).Жасы 30-ға жеткен спарталық ер адамдар халық жиналысына қатысатын. Бұл жиналыс соғыс және бейбітшілік сияқты ірі мәселелерді шешетін. Бірақ рөлі кемігеннен кейңн ол Герусияның жанындағы ақыл беретін кеңесші органы болып қалды. Халық жиналысында дауысқа салу болған жоқ, барлығы ұсыну арқылы шешілетін. Бірнеше кісіні кішкентай бір үйге жауып койып, қай сұраққа жұрттың айқайы қатты болды деп сұрайтын еді. Бұл жағдайда дауыстың көптігі анықталмаса, халықты екі жақа бөлетін. Халық жиналысы қызмет адамдарын, әскери басшыны және туған балалары болмаған жағдайда патшаны сайлайтын еді. Илоттарды босату жағдайында қарайтын. Спартадағы халық жиналысының басқа да көп ерекшеліктері болатын.
Эфорлар алқасы. VII ғасырдың екінші жартысында жаңа қызмет органы пайда болды. Бү Эфорлар алқасы. Ол алқа бес эфордан тұрды. Оларды жыл сайын Спартаның хауымы айқаймен сайлайтын. Алдымен эфорлар патшалардың функциясын шектеу үшін пайда болған. Соңынан эфорлардың маңызды функциясының бірі – конституцияың орындалуын полицияның қадағалайы үшін, яғни азаматтық сот Герусиядан Эфор алқасына берілді. Соғыс уақытында Эфор алқасының екі мүшесі патшамен бірге соғысқа баратын. Айына бір рет патшадан заңды дұррыс орындаймын деген ант алатын. Эфорлар периэктермен элоттарды бақылайтын. Спарта азаматын эфор етіп сойдағанда ол криптия өткізуне тырысатын. Тек содан кейін өзінің қызметіне кірісетін.
Эфорлар патшаны Герусия сотына да тартуға құқылы болған. Олар басқа мемлекттің елшілерімен келіссөз өткізетін, оған аппеланың мәжілісінде төрағалық жіктелетін. Эфорлар бүкіл спартандықтардың тәрбиесін қадағалайтын. Эфорлар комиссиясы көп мәселелерді Геронтдармен бірігіп шешті. Олар Спартаның ақсүйек органдарының бір түрі. Спартаның тарихында геронттар мен эфорлардың пара алғаны аз емес. Аристотель Спартаның Эфорларын тирандар деп атады.
Герусия қариялар кеңесі. Герусияға екі патша және алпыс жасқа толған жиырма сегіз герон кіреді. Геронттар халық жиналысында өмірлікке сайланытын. Оларды да айқаймен сайлайтын. Геруссия мемлекеттің жоғарғы кеңесі, жоғарғы соты және спартаны әдет құқығының сақтаушы органы болатын. Геруссияның соты тек қана мемлектке қарсы қылмысты және басқа қылмыстарды қарайтын болды. Азаматтың істерін герссия эфорлардың алқасына беріліп отырды.
Римнің ұзақ жылдарғы тарихы үш кезеңге бөлінеді. Ежелгі рим патшалығы б.з.д 754-810ж ж, Римнің республикалық кезеңі б з д 510- 27ж ж және Римнің империялық кезеңі. Б.з 1 мың жыл бұрын осы аймаққа жаппай қоныстану басталды. Римнің мемлекет болып қалыптасуы оның қала ретінде дамуымен тікелей байланысты. Өзінің тамаша географилық жағдайына байланысты сауданың дамуына жол ашты. Греция мен Шығыс елдерімен теңіз жолдары арқылы байланыс орнады. Римнің ежелгі халқы 300 рудан тұратын алғашқы қауымдық қатынасында өмір сүрген. Әрбір он ру курияны , он курия бір трибаны құрады. Яғни рим халқы үш трибаға бөлінді. Осы рулық құрлысқа кірген римнің байырғы халқы патрицийлер деп аталды. Олар толық құқықты рим азаматтары болды. Тек патрицилер ғана халық жиналысына, сенатқа өзгеде мемлекеттік органдарға тұра алатын болды. Сенатқа әрбір рудан бір мүше қатысты. Сонымен бірге римге шалғай аймақтан қоныстанушылар келе бастады. Әрине олар рим халқының құрлымдық құрлысына енгізілмеді.Олар құлдар емес ерікті азаматтар болды, олардың бірақ ешқандай саяси құқықтар болмады. Яғни олар ешқандай мемлекеттік органдарға тұра алмады. Бұларды плейбейлер деп атады. Оларға патрицийлермен неке қиюға, жер сатып алуға, əскерге қатысуға болмайтын. Осылайша патрицилер мен плейбейлердің арасында таптық теңсіздіктер басталды. Плейбейлердің санының өсуіне байланысты олар өз құқықтарын батылрақ талап ете бастады. Көтерлістер болып соның нәтижесінде плейбейлер жеңіске жетті. Сервий Тулий реформасы бойынша плейбейлер рим азаматтары қатарына қосылып , халық жиналысына қатысу құқығына ие болды. Бірақ бұл реформа барлық мәселені шешпеді. Тараптарды теңестіре алмады, оның үстіне римнің үш жүз руы жаулап алған жерлерді өзара бөлісіп, плейбейлерге жер бермеді. Халық санының өсуіне байланысты плейбейлердің жерлері азая бастады. Жер жетпеді адамдар қарызға батты.Римде қарыз, несиелік қатынастар өрістеді , қарызын бере алмағандар құлдыққа сатылды немесе өлтірілді. Патрицилер жеріне ұмтылған плейбейлер қарсылыққа ұшырап отырды. Көтерлістер жиі болып тұрды.
Патрицийлерге қарсы плебейлер күресінің ең ірі нəтижесі рулық-тайпалық қатынастардан құл иеленушілік мемлекет құруы болды. Плебейдің жеңісі ескі рулық құрылысты өзгертті де, оның орнына мемлекет құрылды. Мұның ішінде рулық аристократия мен плебей кешікпей мүлде жойылып кетті.
Сервий Тулий реформалары. Б. д. д. VII ғасырда Сервий Тулий патша Римде саяси жəне экономикалық реформа жүргізіп, плебейлердің жағдайын жақсартты. Ол плебейлерді халық жиналысына қатыстыратын болды. Азаматтардың куриялары жəне ежелгі жиналысымен қатар плебейлерді Рим жасағы қатарына да ресми жіберуге жол берген Сервий Тулийдің реформалары. Жауынгерлер центуриаттың комицияларын құрды. Жауынгерлер мүліктік белгілеріне сəйкес бес топқа бөлінетін. Байлық мөлшері асспен саналды. 1. 100000 асс, 2. 75000 асс, 3. 50000 асс, 4. 25000 асс, 5. 11000 асс. Одан кемі - пролетарийлер. Сонымен, бірінші топқа мүлігі 100 мың жез ассыларға бағаланған неғүрлым ауқатты азаматтар жатқызылады. Олар толық қару-жарақтанған 18 атты жəне 80 жаяу əскер жүздігін беруге міндетті болды. Центуриат комицияларында дауыстар жүздіктер бойынша берілді. Бір жүздік бір дауысқа ие болды. Сұрақ қою бірінші топтың азаматтарынан басталды, олар 193-тен 98 дауысқа ие болды. Ал қалғандарының 95 қана дауысы болды. Ең кедей азаматтар ақырғы центурияға біріктірілді. Бұл "пролес" яғни "балаларынан, тұқымдарынан басқа ештеңесі жоқ адамдар" еді. Оларды əскери қызметке жібермеді. Сервий Тулийдің жүргізген реформасы Римнің əскерін күшейтіп, плебейлер мен патрицийлердің құқығын теңдеді. Реформадан кейін патрицийлер бəрі жоғарғы биліктегі міндеттерді өздері иеленді жəне жер алу құқығын сақтап қалды. Плебейлер мен патрицийлердің өзара қатысы мұнымен шектелген жоқ. Сырттай ескі трибаларға бөлуді сақтай отырып, Сервий Тулий трибаларды ежелгі ру одағынан аумақтық бөлініске айналдырды. Ол бұрын əкімшілік округтарда ғана болған 4 аумақтық трибалар құрды. Кейін осындай трибалардың саны біртіндеп өсіп, б. д. дейінгі 1 ғасырда 35-ке дейін жетті.
Рим жергілікті патриархалдық қауымға жататын. Патрицийлер ру, курия жəне трибаларға бөлінетін. Рим үш трибаның одағы болатын. Бір курия он рудан, триба он курийден тұратын. 3 трибаның əрқайсысы жүз рудан, ал бүкіл қауымның халқы үш жүз рудан құралатын. Ру бірлестіктеріне кіретін азаматтар өз əскерлерін құратын. Халық жиналысына қатынасып, қауымның алғашқы мүшелері болып саналатын. Алғашқы толық құқықты азаматтықты тек патрицийлер иеленді. Рим халқының төменгі жігі құлдар болды. Бұлардың көбі соғыс тұтқындары еді. Басқалары көршілес тайпалардан немесе осында келген құл сатушылардан сатып алынатын. Құлдарды толықтырып отырудың маңызды көзі – кіріптарлық құлдық болды. Мемлекеттік құрылысы Б.д. дейінгі V-VІ ғасырлар бойында патрицийлік аристократиялық республика конституциясының бірте-бірте қалыптасып, даму процесі өрістеді. Б. д. д. 510 жылы Римде республика құрылды. Патшаның орнына 2 консулды сайлайтын болды. Рим республикасының тарихы 500 жылдан асады. Бірақ Римде республика құрылғанымен, қоғамдық құрылыста айтарлықтай өзгерістер бола қойған жоқ. Рим ерте республикалық кезеңде полис, яғни, еркін құл иеленушілік сипатындағы азаматтық қауым болып қалды.
Құл иеленушілік жоғарғы класс екі топқа бөлінді: нобилетет және аттылар. Ең төменгі топ құлдар болды. Құл иелері құлдарға жаңа институт пекулииді ұсынды. Бұл бойынша жерді оларға жалға береді, олар алдын ала қожайынға беретін өнімін келіседі. Сонымен қоса римде колонаттық қатынас дамыды. Еркін шаруа жерді жалға алып, ақшалай немесе өніммен ақысын төлеген. Принцепс республикалық дәстүрлерді бұзып, бір мезгілде консул, цензор, әрі халық трибуны қызметін иеленді. Принцепстің консул ретінде интерцессия құқығын пайдаланып, кез келген магистрат шешімінің күшін жою, цензор ретінде Сенатты өз жақтастарынан құру. Трибун ретінде Сенат қаулылары мен магистрат шешімдеріне вето құқығына ие болды. Принципиат кезінде Рим мемлекетінің құрылымына өзгерістер енгізіліп, провинцияларды басқару императорлық және сенаттық болып бөлінді. Императорлық провинцияларды әскери, әкімшілік және қаржылық мәселелерді өз қолына шоғырландырған легаттар, сенеат провинцияларын понконсулдар басқарды. Доминат кезінде барлық провинциялар император қарамағына өтеді. Империяның жоғарғы мемлекеттік органдары принцепс сарайында принцепс кеңесіне шоғырланды. Император кеңесі сенатпен қатар саяси іспен шұғылданатын ресми орган болып табылады. Адриан (117 – 138) тұсында принцепс кеңесі тұрақты қызмет атқаратын жоғарғы үкімет органы- консилумға айналды. Ол императорлық институтциялар мен эдиктілер дайындады.
Б.з ІІІ ғасырдан бастап, Римде шектелмеген монархиялық режим − доминат дәуірі келеді. Мемлекеттік басқару мемлекеттік бірнеше ведомстваның қолына шоғырланды. Римде екі екі ведомства мемлекеттік басқаруда үлкен орынға ие болған. Бұларға император жанындағы мемлекеттік кеңес пен қаржы ведомство жатады. Әскери ведомстваны император тағайындаған оған бағынышты әскери генералдар басқарады.
Император тағайындаған шенеуніктерге ерекше үлгідегі киімдер берілді, белгілі артықшылықтарға ие болады және қызметі аяқталғаннан соң зейнетақы тағайындайды. Империяның тұтастығын нығайту үшін Диоклетиан жаңа аумақтық әкімшілік бірлікті енгізді. Бүкіл империя аумағын 100провинциядан тұратын төрт бөлікке тетрархияға бөлді. Оларды Диоклетиан, Геркуии, Галерий және Константин Хлор басқарған. Бұдан басқа викарилер басқаратын он екі ірі аумақтық округтер пайда болды. Рим ерекше 101 провинцияны құрды. Рим империясы Батыс және Шығыс деп екіге бөлінді. Әрқайсысының басында император отырды, олардың көмекшілерін цезарь деп атаған.
Б.д.д V-111ғ.Рим мемлекеттік құрылысының тұжырымдалу процесі жүрді.Мемелекеттік үкімет органдары халық жиналыстары,магистратуралар,Сенат болатын.Рим республикасының жоғарғы мемлекеттік органы б.з.д.1 ғ басына дейін 300 адамнан тұратын Сенат.Сенаторларды цензорлар тағайындайтын.Сенаторлардың көбі өмір бойына сенатор болып қалды.Кез келген адамдар сенатор бола алмайтын.Ақсүйек рудан шыққан,жасы 60қа толған,әуелі диктатор,консул яғни,претор болып істеген адам ғана бұл лауазымға сайлана алатын.Сенат заң қабылдамайтын,бірақ ол заңды талқылыу құқығын иеленген еді.Бұл функцияны ол жаңа заң қабылдағандай шебер қолдана білді.Сенатта магистраттар ғана шақыра алатын.Мәжілістерге төрағалық етуші Сенаттың қызмет бабы өте жоіары еді.Ол мемлекет мүлкіне басшылық жасады,қазынаға иелік етті,бюджетті салықты белгіледі. Ол комиция қаулыларын,ол сайлаған қызмет адамдарын бекітіп,сыртқы саясатқа басшылық етіп,діни тәртібін бақылады.Сенат республиканың әскери өмірін басқарды.Жауынгерлерді жинау мерзімін әскерлер контингентін,әскери бастықтар өкілдігін белгіледі.Бақылау мақсатын көздеп елшілерін өзі соғыс жүргізіп жатқан магистратқа жіберіп отырды.Рим респб.аристократиялық ерекшелігі Сенаттың рөлінен ақ көрініп тұрды.Сенаттың ықпалы орасан зор болды.Аристократиялық респб.халық демократиясын көп белгісін сақтап қалды.Халық жиналыстары сол демократияның бір көрінісі.Ең маңыызды мемлекеттік органдары халық жиналыстары.Олар комиция д.а.Римде комициялардың 3 түрі бар.
Куриялар жиналыстары (комициясы).Римде ежелден келе жатқан комиция жиналыстары болатын.Бұған үкіметтің жоғарғы иесі,әкесі мен шешесінің азаматтық құқығы бар,толық құқылы рим азаматтары(патрицейлер) жататын.Рим азаматтары халық жиналысына қатысып,мемлекеттік қызметке алынып,жеке меншікке ие болып,Рим әскерлерінде қызмет ете алатын.
Төменгі магистраттар.Эдильдер қаладағы тәртіпті қадағалады,қала сақшыларына басшыдық етті,көркейту істерін бақылап отырды,азық түлікпен үздіксіз жабдықтауға жауап берді,халық мерекелерін ұйымдастырды ж/е өрт сөндірушілер қызметін орындады.Квесторлар бұлар төменгі магистраттар қатарынан саналды.Олар трибут комицияларында сайланды.Квесторлар консулдардың көмекшілері,олардың міндеттері анықталмаған.Олар қазынашы міндеттерін атқарды,провинция номестниктерінің көмекшілері болды,әскери қазынаны басқарып отырды.Магистратура экстроординарлы төтенше ж/е ординарлы болып бөлінеді. Экстроординарлы магистратор диктатор, триумвилер, децимвилер мемлекетке қандай болсын қауіп төнгенде азамат соғысында ерекше жағдайларда сайланады н/е тағайындалады.Диктаторды тағайындау туралы Сенат қана шешім шығара алатын.Кейде цеттурияттық комициялардың диктаторды тікелей тағайындау құқығы,диктатура алқалық емес бірден бір магистратура еді.
Б.д. дейінгі I ғасырда Цезарь Римде принципат белгіледі. I ғасырдан III ғасырға дейін республика органдары сақаталса да, олардың дербестігі жойылды. Цезорь сенаторлардың санын 600-ге дейін азайтып, олардың цензін бір миллион сестерцияға дейін көтерді. Сенетың құқығы кеңейді. Олар заң алатын болды, магистрлардың орнын белгілеп, сот функциясын орындады, принцепсті сайлады. Магитрлар принценпстің көмекшілер болатын. Диоклетиан императордан дейінгі монархия «принципат» деп аталды. Рим республикасының органдары жұмыс атқарғанымен, олардың олардың әділ шешім шығартын маңызы жойылды. Магистратуралардың бәрін «принцепс» деген жаңа лауазым адам басқарды. Принцепсті бұрын сенат сайдайтын, соңынан бұл қызметті әскери адамдар сайлайтын болды, ақырында бұл қызмет орны әкесінен баласына мұра ретінде берілетін болды.
Принцепстің белгілі заңды титулы жоқ еді, оны августул, император және принцепс деп атайтын. Принцепс – жоғарғы республикалық магистр қызметін өмір бойы атқаратын, төтенше әкімдік билігі бар адам.
Монархияның пайда болуын Диоклетиан деген императордың атымен байланыстырады. Диоклетиан табиғатынан ақылды, мемлекеттік қызметке қабілетті болды. Жалғыз өз Рим тәрізді аса зор империяны басқара алмайтынын түсіне отырып, ол өзіне қосалқы әміші тағайындады. Имперотордың жанында мемлекеттік кеңес құрылды. Ипреотордың сарайында көп шенеуліктер жиналып, оларға орталық басқару функциялары берілді. Императордың сүйенетін жалғыз органа оның әскерлері еді. Әскер басшыларының бәры императорға бағынды.
Б.з ІІІ ғасырдан бастап, Римде шектелмеген монархиялық режим − доминат дәуірі келеді. Доминат жалпы құл иеленушілік құрлысты нығайтуға бағытталды. Ол бүкіл империяның билігін, императордың билігін күшейтіп бюрократиялық әкімшілік аппратты гүлдендіруге тырысты. Мемлекеттік басқару мемлекеттік бірнеше ведомстваның қолына шоғырланды. Римде екі екі ведомства мемлекеттік басқаруда үлкен орынға ие болған. Бұларға император жанындағы мемлекеттік кеңес пен қаржы ведомство жатады. Әскери ведомстваны император тағайындаған оған бағынышты әскери генералдар басқарады.
Император тағайындаған шенеуніктерге ерекше үлгідегі киімдер берілді, белгілі артықшылықтарға ие болады және қызметі аяқталғаннан соң зейнетақы тағайындайды. Империяның тұтастығын нығайту үшін Диоклетиан жаңа аумақтық әкімшілік бірлікті енгізді. Бүкіл империя аумағын 100провинциядан тұратын төрт бөлікке тетрархияға бөлді. Оларды Диоклетиан, Геркуии, Галерий және Константин Хлор басқарған. Бұдан басқа викарилер басқаратын он екі ірі аумақтық округтер пайда болды. Рим ерекше 101 провинцияны құрды. Рим империясы Батыс және Шығыс деп екіге бөлінді. Әрқайсысының басында император отырды, олардың көмекшілерін цезарь деп атаған.
12 кесте заңдары Рим құқығының негізгі қайнар көзі болды. Олар 12 кесте созылып жазылып, қаланың басты алаңы Форумда қойылған еді. Бұл заңдарды әрбір азамат білуге міндетті болды. 12 кесте заңдары плейберлерден жасырын сақталынған патрицийлардың рулық салтына негізделіп жасалынды. Бұл тақталарда негізінен мүліктік, отбасылық және мұрагерлік қарым қатынастарды реттейтін нормалар енгізілген, бұл номиналдардың бір бөлігін қылмыстық құқыққа жатқызуға болады. Меншіктік құқық 12 тақта заңдарында толық жарияланбады. Алғашқы ғасырлар бойындағы римдік республикада жер римнің барлық толық құқылы азаматтарының меншігінде болды және оның қоғамдық алқап деп атады. Белгілі бір руға кіретін отбасы жерге ие болып отырды. Қоғамдық меншікпен қатар жеке меншік пайда болып , қалыптаса бастады, бірақ ол нормадан тыс және қоғамдық меншікке бағынышты нысанда көрініс тапқан.
Міндеткерлік құқық. Шарттардың ең көп тараған түрі несие шарты болды. Ол манципация арқылы қабылданды. (5 куәгер, таразы ұстаушы, формуланы айту) Көп уақыт бойы несие шартының кепілі ретінде несие алушының өзін ұсынып отырған. Мұндай шарт пехит деп аталған. Мүліктік қатынастардың дамуы аманат хаттың заңды нысанымен қатар ол бойынша мұрагер қалдыруды бекітуге әкелді. 12 тақта заңдары аманат хаттың мұндай нысанын да қарастырды. Мұра қалдырушы адам өз шешімін халықтық жиналыста, кейін халық алдында хабарлады. Жолға шыққан немесе халықтық жиналыста, кейін халық алдында хабарлады. Жолға шыққан немсес ұрыс алаңындағы әскерлер өз шешімін сап алдында айтқан. Өз баласын мұралық құқынан айыру Римде экстраординарлық құбылысқа жатқызылып, фурор деп аталды. Әйелі мұндай шешімнің себептерін жариялау тиіс еді.
Мідеттеме құқықтық бұғау. Мұның мәні заң бойынша әрекет ету керек дегенге жатады.Міндеттеме бойынша екі адам бір біріне жұпталады.Он екі таблица заңы бойынша адамға кәдімгі бұғау кигізетін еді.Міндеттеменің негізі шарт пен деликт. Шарт - әр түрлі жағдайлардаңы шарттардан туындайтын міндеттемелер.Ал деликт (зиян келтіру) д\з тек қана заң бұзушылық жағдайларында ғана жаза ретінде қолданылатын міндеттемелер.Классикалық кезеңде шарттың төрт түрі болған: вербалдық, литералдық, нақты, консенсуадық деп бөлінді.Вербалдық шарт (латынша «вергум» - сөз) ауызша жасалды. Литералдық шарттар («литерра» - әріп) жазбаша түрі. Ол әсіресе сауда айналымдарында, теңіз саудасында жүргізілді.Реалдық шарттар («реал» -зат, мүлік) бойынша зат бір жақтан екінші жаққа берілгеннен кейін ғана күшіне енді. Консенсуалдық шарт («косентус» -келісім) бойынша ол міндеттеме қабылданғаннан кейін белгілі уақытқа дейін күшіне енді.Бұл әдет бойынша заттың берілгені н/е берілмегені есепке алынбады.
Реалдық келісім шартттар.
1.Қарыз.Бұл шарт бойынша бір жақ екінші жаққа ақша береді.Екінші жақ уақыт өткеннен кейін сол ақшаны,затты қайтып беруге тиіс.
2.Несие шарты.Бұл шарт бойынша бір жақ екінші жаққа уақытша пайдалану үшін белгілі бір жеке затты береді де,екінші жақ уақыты өткеннен кейін сол затты қайтарып береді.Ол затты сол күінде свақтауға тиіс.
3.Затты сақтау шарты.
4.Тасу ж/е көшіру шарты.
Консенсуалдық шарттар.
1.Алап сату шарты.Бір жақ екінші жаққа меншікке затты беруге,ал екінші жақ ақысын төлеуге міндетті.Жағдайлары;шартты заттың бағасы,сапасы туралы айтылу керек.Сатушы заттың сапасына жауапты,сатып алушы заттың бағасын төлеуге міндетті.Зат зақымданып,бүлініп жатса,жауапты адам сатушы. 2.Жалдау шарты.Затты жалдау,жұмысты жалдау.Жіктеу шарты.Жолдастық,серіктік шарты.
Меровинг - бұл алғашқы франк королдерінің династиясы. Оның бұлайша аталуы V ғ. орта тұсында салистік франктердің королі болған Меровей королінің есімімен тығыз байланысты. Ол көрші алеман тайпаларын жеңіп франк мемлекетінің негізін салды. Алайда бұл династияның дамуы мен франк мемлекетінің одан әрі дамуы оның ұрпақтарымен тығыз байланысты. Соның ішінде Меровей немересі Хлодвик өзі билік құрған 481ж 511жылдары рипуарлық және салистік франктердің басын біріктіріп, королдіктің аумағын Меровей кезіндегі королдікпен салыстырғанда үш еседей ұлғайтты. Хлодвик христиан дінін алғаш қабылдаған франк королі. Ол өте ақылды және батыр болатын. Хлодвик қайтыс болған соң королдің төрт ұлы: Тьери, Хдолдомир, Сигоберт пен Хлотарға өсиет бойынша Франк королдігніңі жерлері бөлінді. Алайда осы мұрагерлік жерді бөлісу Хлодвик ұрпақтары арасында 250 жылға созылған соғысқа ұласты . Осының әсерінен франк мемлекеті әлсіреді.
Осыдан соң династияның бірігіп франк мемлекетінің қайта дамуы , елде монархияның орнауымен тікелей байланысты. Бұл VII ғасырдың бас кезіндегі Догоберт пен ІІ Хильдерик корол болған кезең. Франк мемлекеті бұл уақытта еуропадағы ең қуатты мемлекеттке айналады. Шіркеудің ықпалы артады. Ең бастысы аристократия пайда болады. Король енді олардың мүдделерімен санасатын болды. Аристократияға ірі жер үлестерін беру арқылы корол өзінің дегенін жасатуға тырысты. Осылайша майрдомдар лауазымы пайда болып олар королдің кеңесшілеріне айналды . Міне осы майрдомдар Меровинг династиясының құлауына себеп болады.
Сыйлыққа берілген жерлер мұрагерлік арқылы беріліп отырды ж\е меншікке айналды. Яғни жеке меншікке айналған жерлер аллода д\а. Осыған сәйкес феодалдардың жағдайы жақсарды. Меровинг кезеңінің бір ерекшелігі осындай процесстер үлкен көлемде етек алды. Сонымен қатар шіркеу иелігіндегі жерлердің де көлемі де ұлғайды.
Шаруаларды қанауды күшейту ж\е бұл жағдайдың шеттен шығуы жоғары лауазым иелерінің мемлекеттің билігін өз қолдарына алуларына мүмкіншілік жасады. Феодалдық мемлекеттің нығаюы король билігінің нығаюымен тікелей байланысты болды. Қанды жазалау (6 ғ.) Меровингтер әулеті үшін шешуші болды. Олар өздеріне тисілі бүкіл жерді таратып беруге мәжбүр болды. Корольдердің жер қорының азаюына қарамастан, атақты әулеттердің лауазымы өсе бастады.7 ғ. бір сәтті король билігінің әлсіреуін ескермеді ж\е сол ғасырдың соңына қарай король билігі толығымен күйреді.Осы кезеді «еріншек корольдердің» кезеңі деп айтуға болады. Мемкеттік билік атақты адамдардың қолында болды ж\е осыған байланысты мойордом билігі құрылды. Ең алғашында мойордом (үйдің үлкені) король сарайын басқарды. Бірақ уақыт өте келе олардың мемлекет басшысына дейін өсті. (7-8ғ.) Бұл билік атақты ж\е бай әулеттердің мұрагарлікпен берілетін мұрасына айналды.Әрине өз кезегінде бұл Королингтер әулетінің келуінің бір белігісі болды.
Бұл Франция тарихында жаңа кезең еді. Дегенменде каролингтер династиясы түпкілікті билікке келгенше , осы динатияның өкілі Пипин Қысқаның әкесі Карл Мартелл, франция үшін көптеген істер атқарды.
Карл Мартелл әскер басы ретінде, 732 жылы Пуать түбіндегі араб жаулап алушыларымен қарсы соғыста оларды жеңіп шығады . Осылайша арабтардың жалған дін тарату соғысы, Европа жерінде тоқтатылады. Сонымен бірге Карл Мартелл елде көптеген реформалар жүргізеді. Карл Мартеллдің ұлы Пипин Хильдерик ІІІ нің орнына король болады. Осылайша билік Меровингтерден Каролингтерге ауысады. Пипин король басқарған жылдары, ол котоликтік шіркеуге әскери көмек көрсетеді. Осының есесіне Рим папасы Пипиннің король болуын жарылқап, шіркеу осыдан өзге әулеттерден король сайлауға болмайтынын жариялайды.Каролингтер димнастиясы осылайша өздерінің билігін нығайтып алды. Алайда каролингтер династиясының дамуына тек Пипин король әсер етпеді. Пипиннің ұлы Бертарт тек франция королі болып қана қоймай, ол Францияның алғашқы императоры болды.Осыған орай оны Ұлы Карл деп атап кетті. Ұлы Карл жастайынан саяси істерге, оқу білімге араласты.Ол оқу білімнің Франция үшін маңызын түсінді. Ол өзі оқып қана қоймай оқудың барлығына қол жетімді болуы үшін көптеген істер атқарды.789 жылы ол мектептер ашуға бұйрық береді. Ұлы Карл Францияны одан әрі біріктіруді жүзеге асырады.Ол елде нағыз әкімшілік жүйені қалыптастырады. Осыған орай елді облыстарға бөліп,оларды басқаруға өзі тағайындаған өкілдерін жіберіп отырды. Ұлы Карл басқарған уақытта мемлекеттің аумағы кеңейіп бүкіл Батыс европаны қол астына алды. Оның мұрагері Людовик І франция королі болып жарияланады. Ұлы Карл немерелерінің арасындағы тақ үшін күрес империяны әлсіретеді, және империяның құлауына әкеліп соғады. Осы жағдайды пайдаланған нормандардың викинг тайпасы қайта қайта империя астанасына шабуыл жаксайды.Осы факторлер каролингтердің беделін түсіреді. Алайда олар билік басында 987 жылыға дейін отырады. Каролингтер динвстиясының соңғы өкілі король Людовик V болатын.
Каролинг тұсындағы франк мемелекетінің құрылысы. 751ж билік басына жаңа әулет келді. Зиялы ж\е діни жиналысында Пипин – Карл Мартельдің ұлы, сол кездегі мойордом билігін иемденген, король болып жарияланады. Биліктегі өзінің дәрежесіне монархия оның ұлы Карлдың арқасында жетеді. Оның «Ұлы» \а. Үлкен жаулап алушылық саясаттың нәтижесінде Франк мемлекетінің құрамына қазіргі батыс Германия, Солт Испанияның құрамындағы ж\е т.б. елдер кірген болатын. Мемлекеттің нығаюының бірден-бір себебі Карлдың император болып сайлануы.Оның қолында биліктің бәрі болды. Бірақ бұл мемлекеттің шексіз монархия болды деген сөз емес еді. Мемлекет басшысы өзінің билігін дәулетті адамдармен бөлісуіне тура келді. Лауазымды зиялылар мен діни уағыздаушы феодалдар императордың жиі шақырған кеңесінің құрамына кірді. Сонымен бірге бұған қатысты орталық биліктің күшейтілуі мемлекеттік органдардың құрылуына алып келді. Бұл органдардың ерекшеліктері: 1) лауазымды тұлғалар шаруашылық билікті феодалдар меншігінің көмегімен ж\е бір уақытта сол жерде тұратын тұрғындарға әкімшілік сот билігін жүргізді. Шаруашылық ж\е мемлекетті басқару жүйесінің ажыратылмауы қарастырылған феодалдық мемлекеттің маңызды кағыдасын көрсетті. Бұл кезеңде саяси билік жер меншігінің ерекше белгісі болатын; 2) қызмет үшін марапат ретінде жерді таратты; 3) мемлекеттік құрылыстың бөлек орталардың арасындағы ретпен келетін шек қою болған жоқ. Қызметтегі тұлғалар әдеттегідей әскери, қаржы, сот істерін қосатын болған . Тек орталық басқару жүйесінде кейбір құзыреттіліктегі алшақтық байқалды. Бірақ осы жерде де ерекше билік болмады.
Мемлекеттік биліктің орталық органдары. Достық қауым ірі жер иелеріне иелеріне айнала бастағандықтан ж\е король сарайында жиі тұрмағандықтан жоғарғы лауазымды адамдардың қызметтегі септігі жоғарлай бастады. Бұл менистриалдар кызметтері болатын. Ең басында олар өздерін король сарайын басқарушы д\а. Сол кездің өзінде мемлекеттің ж\е крольдің жеке меншігі арасында айырмашылық болмайтын. Жалпы мемлекеттік сұрақтар король сарайының жеке ісі ретінде қаралды. Сонымен қатар менистериялдар мемлекет билігі мен сотты басқарды. Уақыт өте келе олар үлкен латифундиялардың иелірі бола бастады. Аса маңызды менистриялардың қатарына мойордом, бұл қызметтің атауын олар король тағына отырғаннан кейін өзгертті. Польсцграф – ең басында король қызметшілерін бақылайтын, кейін сарай сотын басқарды. Тезаурарий – қазына сақтаушы корольдің кірісін қарастырып есептеп, оған жауап беріп оны басқаратын адам шындығында бұл мемлекеттің қазынасы болатын, өйткені мемлекеттік қазына монархтың жеке меншігімен бірдей болды. Маршал –король сарайының ат қорасының үлкен бақылаушысы болды, ал атты әскердің басшысы ылғи соның басқаруымен әскери шабуылдар жүргізеді.
Капиталистік қарым қатынастар нығайып, феодалдық сословиелік құрылыс ыдырағаннан кейін шексіз монархия орнауға жақсы жағдайлар туды. Феодалдар өздерінің жеңілдіктерін сақтап қалу үшін корольге деген сенімін арттырды. XVIғ Францияның ішкі жағдайлары корольдің билігін күшейтті. Король күресуші таптардың қарама қайшылықтарын пайдаланып, дербестігін нығайтты. Мемлекет басшысы-король:заң шығару,атқару,сот функ., шоғырлануы абс. Биліктің негізгі сипаты.Армия,полиция,әк-қаржы,сот тек корольге.Мемл.пайдасының жартысы корольге.Негізінде Франция үшін абсолютизм прогрессивті сипаттқа ие болды. XVI ғ-да Бас штат билігі әлсіреп,орнына нотабльдер жиналысы құрылды.Король жанындағы кеңестер құрамында 6-23 адам:ақсүйектер,ірі феод.,жақын адамдары болды.Кейін кеңес мүшелері аб.мон-ң министрлері б-ды. Жоғ.Кеңеске шет елмен,әскери қызметпен б-ты мемл.кеңесшілер, хатшылар кірді. Ал Үлкен кеңеске герцог, пэр, министр, мемл.хатшы, кеңесшілер. Негізгі қызметі заң жобасын талқылау,сот ісін қарау болып саналды.Король істердің көбін осы кеңесте қарады. Кабинетке сот басқармасының төрағасы канцлер болды.Сонымен қатар Париж парламентінің Бас прокуроры, Бас адвокат кірді.
Фр.провинция мен округтерге бөл-ді. XVIғ-дан баст.губернаторлар да сайл.Міндеттері:әскери міндет.1535ж-дан округтерге коммиссарларды жіберді,олар интендант д.а.Тікелей корольге н-се 1-нші министрге бағынды. Полиция,юстиция,қаржы мәселесін шешті.Негізгі қызм:салық жинау.Ол-ң орындары сатылмады.
Король билігі Францияны біріктірді. Жалпы француз ұлтының қалыптасуына ықпал етті. Өнеркәсіп пен сауданың дамуына жағдай туғызды. Бірақ 17-18ғ да абсолютизмнің дамуы оның реакциялық негізінде көрсетті. Король тамыр таныстық меркантелизм саясатын жүргізді де, буржуазияның мүддесін қорғау мақсатын қойған жоқ. Ол ісі мен күшінің бәрін феодалдық құрылысты қорғауға жұмсады. 18 ғасырда терең дағдарыс қалыптасқан феодалдық жүйені ыдырата бастады. Сот әкімшілігі жүйесі де елеулі дағдарысқа ұшырады. Францияда шексіз монархия 15 ғасырдың соңында қалыптасты. Шексіз монархия тек зорлық пен күштеу әдістерін қолданды. Мемлекеттік аппаратта коррупция, пара алу заңды жағдайға айналды. Францияның ұлттық байлығын король сарайы өз мүддесіне жойды. Абсолютизмнің соңына таман халықтың жағдайы ауырлай бастады. Бұған әрине буржуазия мен байларда қарсы болды. Король билігін сынға алушылардың қатарында буржуазияның ағартушылары Вольтер , Монтеське, Руссо болды.
997 жылы Францияның королі болып Гуго Капет сайланды да, Каролинг əулетінің билігі аяқталды. Капетингтерді ХП-ғасырға дейін король тағына феодалдар сайлады, ал ХП-ғасырдан бастап тақ мұрагерлікпен көшіп отыратын болды. Франция мемлекетінің бірінші кезеңі сеньориаддық монархия деп есептелінді. Мұндай мемлекеттік құрылыс натуралдық шаруашылықтың салдары. Мемлекет бір орталыққа бағынбай, бытыраңқылыққа ұшырады да, король билігі əлсіреп, феодалдар байыған үстіне байыды. Франция королдерінің билігі тек Париж бен Орлеан аумағында жүрді. Королдердің өзгеде аумақтағы ірі феодалдарды бағындыруға байлығы жетпеді. Франция мемлекетінің бірінші кезеңі сенеоралдық монархия деп есептелінеді. Мұндай мемлекеттік құрлыс натуралдық шаруашылықтың салдары.Аймақтарда феодалдардың билігі үстем болды олар байыған үстіне байыды.. Сенеоралдық монархияның орнауы мемлекеттің тұтастығынеың бұзылғанын,оның сыртқы саясатта әлсірегенін көрсетті. Экономикалық және саяси ыдырау жүріп жатқанда мемлекеттің функцияларын королден гөрі феодалдар жақсы атқаратын. Бұл монархия Францияның сол уақыттағы экономикалық жағдайымен байланысты еді. ХІІ.ғ ХІІІғасырларда феодалдық қоғамда қарым қатынастардың өзгеруі саяси бытырауды тоқтатып оның орнына өзгеше үрдістер алып келді. Осы уақыттан бастап король билігі күшейе түсті. Король билігінің күшеюі ІХ Людовиктің(1226-1270ж) ХІІ ғасырда жүргізген реформалармен тікелей байланысты. Ол негізінен әскери, сот , әкімшілік ақша реформаларын өткізді. Әскери реформа қалалық милицияның құрылуна алып келді. Корольдің жалдамалы әскері қалыптасты.Ол король тәуелсіздігі мен қауіпсіздігінің кепілі болды. Рыцарлар өздері әскерге қызмет етпей ақша беріп құтылуына мүмкіндік туды. Король феодалдар арасындағы соғысты тоқтатуы үшін король 40 күндігін белгіледі, осыған орай бұр мерзім ішінде феодалдардың өзара соғысы тоқтатылатын болды. Және осы уақыт ішінде феодалдар таластарын королік сотқа салуға міндетті болды. Ақша қаражат реформасы бойынша Францияда біріңғай ақша жүйесі қалыптасып, елге біртұтас ақша номиналдары қолданысқа енгізілді.Бұл ақшаның сапасы феодалдардың ұсақ ақшаларына қарағанда жоғары болатын. Осыған сәйкес жаңа ақша бұрынғы ақшаны қолданыстан тез ығыстырып шығарды.Король әкімшілік бағытта нақты істер атқарды. Соның нәтижесінде король әкімшілігі нығайып, орталық билік күшейді. Ол аудандардың әкімшілігін қатаң тексеретін болды. Аймақтарды басқару үшін королмен тағайындалатын: сенешал, бальи , прево қызметке кіріспес бұрын король мүддесін қорғаймыз деп королге ант беретін болды.ІХ Людовик қалалардың екіндігін шектеген жоқ, алайда оларға салынатын салықты көбейтті. 1260 жылы ерекше сот органы пайда болды, ол орган Парламент еді. Парламент Париж қаласында жылына төрт рет жиналатын, король парламенттің мүшелерін ешкімге белгісіз легистерден құратын. Бұл Францияның жоғарғы соты, феодалдардың арасындағы таластартыстарды, маңызды қылмыстарды жəне саяси қылмыстарды қарады. Енді корольдің куриясы екі палатадан құрылып, біреуі-парламент, ал екінші палатасы қаражат жағын басқарды. Курия өзінің жұмыс істеу сипатын өзгертті, ірі феодалдар тек қана салтанатты мəжілістерге қатысатын, олардың орнына легистер мен министрлер келді. Легистер рим құқығымен жақсы таныс болатын, оны жиі қолданатын. Легистер корольді жақтап, оған қарсы шыққан феодалдарының жерін тартып алу ушін күрделі істерді жүргізді. Олар корольдің байлығын көбейтіп, шіркеу қызметкерлерін басқару жəне сот процестерінен бірте-бірте ығыстыра бастады. Легистердің ұжымдары корольдің өзіне ғана бағынатын еді. Осы өзгерістер корольдің билігін күшейтіп, король билігінің негізін нығайтты.
Бұл іс әрекеттер королдің жағына феодалдардың қала тұрғындарының өтуіне септігін тигізді. ХІІІ ғасырдың екінші жартысында король халықаралық беделі арта түсті. Бұл өзгерістер мемлеукетік және қоғамдық құрлыста сословиелік өкілдік монархияның негізін құрды.
Франция феодалдық мемлекеті Франк империясының ыдырауы нәтижесінде пайда болды. 834 жылы Франк империясы бөлініске түсті. Шарт б-ша алғашқы Карл Рейн өзенінің батыс жағалауындағы жерлер берілді. Бұл кезеңде елдегі саяси бытыраңқылық тереңдей түсті. Территориялық бытыраңқылық нәтижесіде мем-тік билікке король мен ірі феодалдардың ірі аралында бөлініп кетті. Францияда орта ғасырлық мемлекетті үш кезеңге бөліп қарастыруға болады:
1) Сеньоралдық монархия
2) Сословиелік - өкілдік монархия
3) Абсолюттік монархия
Х ғасырдың соңында Францияда он мыңдай феодалдық иеліктер болды. Олардың жер көлемдері әр түрлі болды ж\е оларды сеньория деп атады. Сеньорлардың біреулері корольдің билігінде болса, екіншілері корольге ант берумен ғана шектеліп, өз тәуелсіздігін сақтап қалды. Францияның ірі сеньорларына Нормандия, Фландария, Бретань, Бургиндия, Тулуз, Шампан, Паккардия графтіктері жататын. Франция тарихынығ бірінші кезеңінде көбіне ауыл шаруашылығы басым болды. Қолөнер егін шаруашылығынан енді-енді бөліне бастады. Шаруашылығы натуралды болғандықтан, тауар-ақша қарым-қатынастарының дамуы өте төмен деңгейге енді. Х ғасырда үстем тап жеке меншікті ж\е саяси билікті өз қолына шоғырландыра түсті. Экономикалық тұрғыдан алғанда, әрине жеке меншік институтының маңызы зор болды. Жеке меншігі дамыған помещиктің шаруаға үстемдігі артты. «Сеньорсыз жер жоқ», - деген қағидат сол кездегі халық арасына кеңінен тарады.
Феодалдардың саяси ж\е әскери құрылысы иерархиялық принципке негізделген еді. Герцегтар мен графтар королінің вассалдары, алайда өз жерлерінде ешкімге бағынбайтын әкімдер, маркиздер мен борондар олардан кейінгі сатыда тұрды. Олардан да төменіректердегі рыцарлар д\а. Шаруалар серв мен вилландарға бөлінді. Виландардың міндеттері жермен бай-ты, олар сеньорлардан жер алып пайдаланды. Ол үшін чинш төледі. Чинш өмірлік жалдау салығы. Олар бұдан былай рента төлейтін болды. Ол алған өнімнің бестен бірін құрайтын. Вилландар бұрынғы колондар мен прекарийлер қауымының тұқымдары. Олар сонымен қатар феодалдардан кетуге құқылы болды. Сервтер бұрынғы құлдардың, литтердің ұрпақтары. Жұмыс істейтін бұқараның көпшілігі сервтер болды. Жерге салық төлейтін де, қалған өнімге өздері иелік ететін.
Сеньорлар сервтерге сот ж\е әкімшілік билігін толық жүргізе алады. Олардың үстіне шағм беруге сервтердің құқығы жоқ еді. Қашып кеткен сервтерді сеньорлар қайтарып алуға ерікті болды. Осындай қатаң тәртіпке наразы болған шаруалар жиі-жиі көтеріліске шығатын. Бірақ ол соғыстың ешқайсысы жеңіске жеткен емес.
ХIV-XV ғасырларда Францияда сословиелік қўрылыс аяқталды. Cоның нәтижесінде уш ірі сословие пайда болды: шіркеу қызметкерлері, ақсуйек дворяндар ж/е қала турғындары. Бірінші сословиеге шіркеу қызметкерлері жататын. Король Рим папаларымен куресіп, 14 ғасырда оларды жеңіп шықты. Шіркеу қызметкерлері француз ултының бір бөлігі деп саналды ж\е корольдің заңдары б\а өмір суруі керек еді. Шіркеудің қўқығы шектелді де, юрисдикциясы азайды.
Мем\ң екінші қоғамдық топтары - дворяндар, ақсүйектер. олар бурынғыдай өзінің сот ж\е салықтық иммунитетін сақтады. Дворяндар жабық, консервативтік сословие болатын, олар корольдің вассалдары емес, қызметшілері болып саналды.
Дворяндар, герцогтер, маркиздер, графтар, виконттар дворяндар топтарына жататын. Сонымен, Францияда уш қоғамдық топ қўрылды. әрбір топта корольдің қўқығын шектейтін тектік-өкілдік орган қўрылды. Феодалдардың арасында қайшылықтарды пайдаланып, король өзінің билігін кушейте берді.14 ғасырдан бастап Франция біріккен тутас мемлекетке айналды. Жаңа құрылған букіл қоғам топтардық органдары Бас штаттар д\а. Яғни, француздардың қоғамы енді уш топтан туратын болды: шіркеу қызметкерлері барлығы ушін шоқынады, ақсуйектер барлығы ушін сорғысады, ал қала турғындары барлығы ушін жұмыс істейді.
V-VІғасырда Франк мемлекетінің негізігі құқықтық құжаты–Салистік шындықта.Ол б–ша Қылмыс дегеніміз - адамға жəне мүлікке зиян келтіру жəне корольдің тыныштығын бұзу деп есептелген. Жазаның негізгі мақсаты жəбірленуші адамға жəне оның туысқандарына жəбіршілеуден зиянын өтеу жəне корольдің тыныштығын бұзғаны үшін оған айып төлету болды.
Қылмыс пен жазаға қатысты мынандай ерекшеліктер де орын алды. Қанды кек қайтару ретінде рудан, қауымнан қуып жіберу көбіне айыппұл төлеткізумен алмастырылды. Қылмысы үшін құлды өлтірген ерікті адам жасаған қылмысына орай корольдің əкімдеріне граф, сацебарон 600 солид, Рим азаматына - 300 солид, франктердің қауымының мүшесіне-200 солид, жай азамат үшін 100 солид төлейтін. Бірақ алғашқы рулық құрылыстың да көп қалдықтары сақталды. Адамды өлтірген қылмыскер өзі айып төлей алмаса, өмірін береді. Айыпты (вергельд) төлеуге жақын туысқандар көмектесуге тиісті. Заңды бұзған адамды қауымнан да қуып шығаратын.
Салынған айыппұлдың мөлшері қылмыскердің əлеуметтік, құқықтық жағдайларына, жасы жəне жынысына байланысты. Жауапкершілік он екі жасынан басталды. Адамдар жеке басы бос жəне бостандығы жоқ деп бөлінді. Жазаға тартылған адамның кінəсі бар ма, болса қандай деген мəселелерге назар аударылған жоқ. Жаза қылмыскерлердің келтірген зиянымен байланыстырылды. Қылмысты ауырлататын жағдаяттарға қылмыскердің арам пиғылы болуы жəне қылмысты топтанып жасау жатқызылды. Айыппұл мөлшері өте ауыр болды, мəселен, бір сиырдың құны-үш солид еді.
Қылмыс түрлері. Адамға қарсы қылмыстар: адамды өлтіру, əйел зорлау, зақым келтіру, жала жабу, қорлау (тіл тигізу), ерікті адамды ұрлау, біреудің ар-намысына, бостандығына жəне адамгершілігіне нұқсан келтіру.
Жеке меншікке қарсы қылмыстар: ұрлық, тонау, өртеу жəне мүлікті бүлдіру. "Салистік Шындықтың" нормалары бəрінен де мықты үй мүлігін қорғайды. Ұры құлыпты сындырып, яғни, есікті бұзып, үйге кіріп, ұрлық істейтін адамға 45 солид айып салынады.
Салитік шындықта жаза түрлері сот және сот үрдісі арқылы жүзеге асты.
Неке кесу көшпелі халықтардың некелеріне ұқсас болды. Неке алып-сату шарты бойынша жүзеге асырылды. Күйеуі əйелі үшін қалыңмал төледі. Бұл сыйлық "таңғы сыйлық" деп аталды. Ол тек қана кіршіксіз қызға беріледі де жаңадан отау тіккен отбасында қалады. Əйел адамға жасау беріледі. Бірақ əйел адамды зорлап алып қашуға тыйым салынды. Туысқандар арасындағы неке туралы айтылмаған жəне неке бұзу туралы да анық нормалар жоқ. Германдардың əдеттері бойынша ажырасуға рұқсат етілген еді, бірақ христиан діні күшейгеннен кейін ажырасуға тыйым салынды.
Ер адамдар мен əйел адамдардың құқықтары бірдей болды деуге негіз бар. Əйелдің құқығын шектеген нормалар болған жоқ. Мұрагерлік нормалар бойынша жылжымалы заттар əкесі өлгеннен кейін баласы мен қызына бірдей бөлінеді, бірақ жер тек қана ер балаларының арасында бөлінетін. Алтыншы ғасырдың аяғында ер балалар болмаған жағдайда əйел адамдар да мұрагер ретінде жер алатын болды.
Англиядағы мемлекеттің пайда болуы герман тайпаларының, англо сакстердің, готтардың 401жылы британ аралдарын жаулап алумен байланысты болып келеді. Британ аралдарын бұл жаулап алу кезеңі бір жарым ғасырға созылды. Соның нәтижесінде британ аралдарында жеті королдік пайда болды. Мерия, Нуркумбрия, Кэнт, Шығыс Англия королдіктері пайда болды. Англияда шіркеудің ролі артып христиан діні мемлекеттік дінге айналды. Осы уақытта қауымдық қатынас өмір сүрді. Жер ауқатты адамдар мен королдердің қолында болды. Сонымен Англияда нормандар шабуылынан бұрын феодалдық қатынастар құрыла бастады, бірақ феодализм үстемдігін толық алған жоқ еді
1066ж.норман герцогы Вильгельм Британ аралында англо-сакстарды талқ,Англ.жаул.алд.Оның әсері:Англ-да феод-нің орнығу процесі аяқ. Сауда дамыды, қала саны көб-ді.Король билігі күшейді. Жаул.алынған жердің көбісі король доменіне кірді.Тек Виль-ге қызмет етуге уәде берген ақс-р ғана өз жерін сақтап қалды.Вильг. өз вассалына берген жері тұтас болмады.ол жер әртүрлі ауданда орнат-ды.Бұдан Вильг. Ағылшын-саксің ақсрі норман барондарына бағынды, ағ-сакс епископ орнына Франция норм-н қойды.1086ж.Вильг. өзін жоғарғы королі деп жария-ды.Және ерікті жер иеленушіден адал қызмет ету тур.антберуді талап етті.Барлық жер иесі тікелей король вассалына айналды.Вассал король әскеріне қызмет етіп,салық төледі.Король тәрк-н жердің 1/7-ін өзіне қалд. 20 жылдан кейін В. Халықты, жерді, мал санын, қаруды сынақтан өткізді. Ол халық санағы «Қауіпті сот кітабы» деп аталды.Салдар:жаңа салық енг-ді, жеке бост-ғы бар шаруа тәуелді шаруаға айн-ды.
Англ-ның ұсақ ауд-ға ыдырауын тоқт,тек корольдің өзі қойған қызм-р(шериф,элдормен,полиция)жерг.істерді шешті, олар баронға билік бермеді.Жоғ.қаржы ведом-сы «Шахмат тақтайы палатасы» д.а.Ол салық жинап, мемл-ң қаржысын таратты.Аталу себебі:жинаған темір ақшаны тор сызықты дастарқанға қояды(келгенді аққа, жұмсалатынын қараға). Король сот билігін күшейтті. Патша сотының рөлі жоғ. болды, тәуелді шаруаның ісін манориалды курия қарады. Діни сот пен азаматтық сот ажыратылды. Жаулап алу мемл-саяси бірлігін бекітті, Англияның континентпен қатынасын күшейтті.
Жеке бостандығы бар шаруалардың көбі тәуелді шаруаға айналды. Ерікті шаруалар халықтың тек қана оннан бір бөлігін құрады. 1066 жылғы жаулап алу Англияның ұсақ аудандарға ыдырауын тоқтатты, Британ аралындағы аудандар бірікті. Король Англияны әкімшілік аумақтарға бөліп, оған өзі тағайындаған Элдермендерді басшылыққа қойды. Олардың көмекшідері шерифтер деп аталып олар округтер бойынша салық қоғамдық тәртіп мәселелеріне қатысты істермен айналысты. Король өзінің сот билігін де күшейтті, Бұл өзгерістер Генрих ІІ тұсында болды 1154ж. 1189ж. Оләскери сот қаржы реформаларын жүзеге асырды. Жалпы алғанда бұл реформалар ірі феодалдармен шіркеудің жағдайын әлсіретті.
Генрих ІІ реформалары.
Ол әскери, сот қаржы реф-н жасады. Бұл реф. ірі феодалдың әне шіркеудің жағдаын әлсіретті.Реформаның негізгі бағыты мемлекеттің юрисдикциясын ірі феодалдық иеленушілердің әкімшілік-сот билігін әлсіретумен күшейту.
Сот реформасы. Жер таластарын қарауға жаңа сот үрдісін енг. Ұлы ассизге Енді ерікті азамат ақы төлеп, өз ісін королдің жоғ.сотына беруге құқық алды. Король сотында ордалия соты қолд.жоқ.Істі тергеу айтқан сөзбен өтті, олар ант берді. Қылмыстық іс:
Сеньоралдық соттардан бөлек арыздарды алумен және корольдің курия сотына берумен сот реф-сы жүргізілді.
1116ж.Кларендон ассиз б-ша соттың және шерифтердің құқығы бекітілді.Мемл.6 округке бөлінді, әр округке 3 сот қызм-і тағайынд.Жерг.қызм-дің ісін салық жинауын текс.Көшпелі сот:адам өлтіру, тонау, жалған ақша басу,өртеу.ХІІғ.канцлер ведомствасынан сот органдары бөлінді. Ең маңыздысы-Корольдің жоғарға соты.Оны жоғ.юстицарий басқ.
Әскери реф.Феод-ғабағынбайтын жаңа әскер құрды.К.жаңа салық «қалқан ақша»енг.ГенрихІІ барондардың рөлін төмендету,әскерді тікелей өзіне бағындыру үшін, феод-дың бәріне «қалқан ақша» төлетті.Жиналған қаржыға әскерді-рыцарьларды құрды.Ерікті адамдардың барлығына әскери міндет енгізді.Әске мемл.қазынасымен ұсталды.Әскери реформалар корольдң өзіне бағынған әскер санын көбейтті,ірі феод-ды әскер басқарудан ығыстырды.Мемлекет бір орталыққа бағынды.
ХХ ғасырдың басында Англияда лордтар палатасы мен либералдар арасында шиеленіс күрт ұлғая түсті. Бұл екеуінің арасындағы күрестің нәтижесінде 1911жылы Парламент туралы акті қабылданды. Бұл акті мынадай өзгерістерді орнықтырды:қауымдар палатасы мақұлдаған , алайда лордтар палатасы келісім бермеген кез келген қаржылық емес билль,яғни заң жобасы лордтар палатасын аттап өтіп бірден королдің қол қойып бекітуіне жіберілетін болды; жаңа билльдің сипатын қауымдар палатасының спикері анықтайтын болды; сонымен бірге енді қауымдар палатасының өкілдері жалақы алатын болы.
Барондардың әскерін басқарған Семон де Монфор корольді жеңіп,рыцарьлар мен қалалықтардың тірегін қолдану үшін парламентті1265ж. шақырды.Англиядағы 1-ші соловиелік—өкілдік мекеме.Парламентке барон,шіркеу қызм-рі,рыцарь өкілдері қатысты.Крестьяндардың арасында толқулар басталды,Монфорды жақтаушылар бөлінді:бір бөлігі король жағына шықты.Жаңа басталған толқуда Монфор қайтыс болды.Корольдің әскери жетістіктеріне қарамастан ол барон,рыцарь,қалалықтармен ымыраға келу керек еді.Осының салдарынан парламентті бекітті.1295ж.Эдуард І «Үлгі парламентті» шақырды.Парламент қызмет атқарды:заң шығару, салық мөлшерін белгілеу,жоғ.лауазымды тұлғалардың қызметін бақылау,сот ісін шешу.Оған король ірі шіркеу және мемл-к феодалды шақырды.37 округ 2-ден,және қалалар екіден өкіл жіберді.Осы кезден бастап Англия сосл-өкілдік монархияға көшті.ХІҮғ.ІІжарт.дейін парламентте 3сословие өкілі мәжіліске бірге қатысты.Енді палата екіге бөлінді:жоғарға—лордтар палатасы(барон),төменгі—қауым палатасы(рыцарь,граф өкілдері).Рыцарьлар мен қалалық магнаттар ар-ғы мықты одақ Англияға әлеуметтік ықпал етті.Парл-ң басты функциясы—салық жинауды бақылау,корольге ұжымдық петиция беру.Біраздан кейін парл.билігі күшейді:заң шығаруға қатысты,король қазынасына ақша жинауды шешті,мемл-ң жоғ.қызм- жұмысын бақылап,кейде сот қызметін атқарды. Парл-ң күшті билігіне заң бастамасы жатады.Парл.заң бастамасын биль д.а.Оны король қарауға тиісті еді.Король,қауым,лордатар палатасынан шыққан заң статут д.а.ХІҮғ.тікелей мен жанама салықты тексерді,ХҮғ.субсидиялардың жұмсалуын қолға алды.ХІҮғ.парл.импичментті шығарды(король жанындағы жоғ.қызметкер билікті теріс пайдаланса,төм.палата жоғ.палата алдында іс қозғайды,жоғ.лорд –сот палатасы осы істі қарап шешті.Ұлы кеңес өз күшін жойып,функциялары парламентке көшті. Қысқаша айтқанда,рыцарь,қала тұрғындары,еркін шаруалар мемл. оппозициясына 3-саяси күшіне айналды.Олармен корль санасуға мәжб. болды.1287ж.бастап жылжымайтын заттың бәріне салық тек парл.келісімімен салынды.1322ж.король қабылдаған заңды парламент тексеретін болды.ХІҮғ.парламент заң шығарушы бастамасына ие болды(бұл құқық төменгі палатаның қолында болған).Қауымдар п.әсерінің күшеюі парл-ң абыройын көтеріп,король билігін шектеді.
Рим рецепциясы ағ.құқығына әсер етпеді. Ағылшын құқығының қайнар көздері-әдет-ғұрыптар болды:Этлберт шындығы(600ж.),Иэн шындығы(690ж.),Алфред шындығы(871-901ж.),Кнут заңы(1017ж.).Ағ.құқығы дамуына норман шапқыншылғы әсер етті.
ХІҮғ.ағ.құқығында басқа мемл-де кездеспейтін «сенімді жеке меншік» п.б.Бұл құқықты әділ.сот қорғайтын.Мына істер:жердің жеке меншігі өз жерін басқа адамға иеленуге берсе,мұны алған адам зат иесінің мүддесін қорғап,істі дұрыс жүргізуі керек.Ағ.құқығында жерді кепілге беру жиі кездеседі.Қарыздар адам қарыз берушіге ақшасын төлей алмаған жағдайда,жерін кепілге берді.Ал қарызын төлесе,жерді қайтарып алды.ХІІғ. «фелония» деген п.б.Ол лордқа опасыздық істеу д.б.Осыны істеген өзінің лен деген жерін жоғалтты. Одан кейін ауыр қылмыстыфелония д.а:адам өлтіру, тонау,ұрлық, әйелді зорлау.Ағ.құқығы б-ша қылмыстың жасырын н(се абайсыз ісетігеннің айырмасы бар.
«Жалпы құқық» — Вестминстерлік патша соттарының сот тəжірибесінен туындаған құқық.
«Əділдік құқығы» — канцлерлік сот қызметінің нəтижесінде туындаған сот.
Жалпы құқық соты консервативті формалбдық нормалард жиі қолд.«Жалпы құқықтың»нормалары көбіне үрдісуалдық қатынасты реттеді.Олар сот шешім тур.есеп арқ.п.б.ХІІІғ.жыл сайын соттар есеп беру тапсырды.1535ж.бастап есеп беру жылдық қағаз д.а.Енді соттар шешімін шығарғанда жылдықтағы шешімге сүйенді.Осылай сот прецендеті п.б.
Жалпы құқықтың бірінші белгісі-оның толықтығы.Яғни,қорғау бар жерде құқық бар.Іс бұрынығ тәжірбиеде кездеспесе,соған ұқсас істі тауып, шешті.
Талапкер құқығын қорғай алмаған жағд-да әділеттілік іздеп,корольге келді.Әділеттілік соттың жеңілдігі, формализмі жалпы сотпен салыстырғанда аз еді.Лорд-канцлер ант берушілерсіз істі қарайтын,оның рәсімдері жеңіл болды.Лорд-канцлер,жоғ.діни қызметкер талапкерді өзіне шақырып,ант бергізіп, оны тергейтін.Оның 1-ші мақсаты—әділеттілікке қол жеткізу.Сосын істі қарау,қарамау керек деп бұйрық берді.Үрдіс бітіп,шерифтер осы бұйрықты жүзеге асырды.Әд.құқықтың жаңа институттары,тәуелді жер ұстаушылар,жалпы құқық тек ерікті адам-ң ісін қарайтын.Лорд-канцлердің шешімі әд.сот үшін прецедент болды.Әд.құқық алғашында жалпы құқытың қосымша бөлімі болып саналды.Жалпы құқықта бос қалған жерді,кемістікті толтыру құқығы ғана бар еді.ХҮғ.екі сот арасында қайшылық п.б,әд.сот жалпы құқық сотына араласа бастады.ХҮІ-ХҮІІғ.ашық шиелініс п.б.Бірінші Яков оны әділ.сот пайдасына шешті.Әділ.сотты король жақтады, «жалпы құқықты» парламент жақтады.
Құқықтың негізгі сипаттары. Англия аумағындағы құқықтың негізгі қайнар көздері болып мыналар табылды:
1. əдет-ғұрып;
2. нормативтік актілер (мысалы, Британияны жаулап алған дат патшасы Кнут 1017 жылы мемлекет үшін міндетті заң-
дарды — Кнут заңдарын шығарды);
3. жүріп-тұрушы соттар институтының пайда болуымен «жалпы құқық» қалыптасты, оның мəні мынада болды —
жүріп-тұрушы судьялар үйлеріне қайту жолында сот
тəжірибесін жалпылаумен айналысты жəне патша судьяларыістерді қарауда басшылыққа алатын жалпы құқық нормаларын
қалыптастырды;
4. ХІІ ғасырдан бастап патша соттарында сот отырысының барысын жəне сот шешімін көрсететін хаттамалар жазыла бас-тады. Содан соң аса маңызды сот істері туралы есептер «əр-жылдықтарда» жазыла бастады. Мұнда «жалпы құқықтың» негізгі қағидасы пайда болды: жоғары тұрған соттың шешімі осыған ұқсас істі осы сот немесе төмен тұрған сот қарау кезінде міндетті болып табылатын, яғни, сот прецеденті; 5. құқықтың жалпы қағидалары немесе сот бостандығы — егер ұқсас шешім болмаса; 6. «əділдік құқығы» — тұлға «жалпы құқық» соттарында өзінің мүддесін қорғауға қол жеткізе алмаса, ол патшаға «ар- ұяты бойынша» істі шешуге шағымдана алатын; 7. статуттар — жоғарғы биліктің, яғни, патша мен парламент қабылдаған заң шығару актілері. Патшаның заң шығару актілері мен патша жəне парламент бірлесе қабылдаған актілерінің жиынтығы статуттық құқық деп аталды. Ағылшын-саксондық құқық жүйесіне тəн сипат болып сот прецеденттеріне негізделген «жалпы құқық» пен «əділдік құқығының» болуы табылды.
«Жалпы құқық» тек жерді еркін, яғни, феодалдық ұстаумен байланысты сұрақтарды реттеген. «Əділдік құқығының»
негізінде копигольдерлер (бірқатар міндеттері бар шаруалар) мен лордтардың арасындағы азаматтық даулар қарастырылған. ХІІ-ХІІІ ғ.ғ. ағылшын құқығында бірде-бір құқықтық жүйеде болмаған институт — сенімгерлік меншік институты — траст пайда болды, оның мəні мынада еді: бір тұлға (сенімгерлік меншіктің құрылтайшысы) басқа тұлғаға өз мүлкін меншікке, бір немесе бірнеше тұлғалардың — бенецифианттардың мүддесі үшін осы мүлікті басқаруға
беретін. Міндеттемелердің негізгі қайнар көзі болып шарттар мен құқықбұзушылықтар — деликтілер табылды. Ағылшын-саксондық құқығына барлық шарт түрлері тəн болатын, алайда шарттардың жарамдылығына ерекше мəн берілген болатын: белгілі бір нысанда бекітілген жəне сотта хаттамаға тіркелген шарттар ғана жарамды болып табылатын. Неке бекітумен жəне оны бұзумен, ерлі-зайыптылардың
Шексіз монархия Англияда феодализмнің құлау жəне ыдырау жəне капиталистік өндірістік қатынастардың туындау кезеңінде пайда болды. Ағылшындық шексіз монархияның ерекшелігі оның аяқталмағандығында болды, яғни, қуатты патша билігімен қатар парламент те өз қызметін жалғастыра берді. Мемлекеттік билік пен басқарудың жоғарғы органдары болып мыналар табылды: патша — көп- теген, өзіне ғана бағынатын органдары арқылы шынайы заң шығару, атқарушы жəне сот билігін жүзеге асырды; құпия кеңес — мемлекеттің жоғарғы лауазымды тұлғаларынан тұрды, олар: лорд — канцлер, лорд — қазына басқарушы, жеке мөрді сақтаушы — лорд жəне адмирал — лорд; парламент — сословиелік өкілдік органы.
Жергілікті басқару. Графтықтар сақталып қалды, алайда төменгі аумақтық бірлік ретінде приход орнықты.
Орталық мемлекеттік органдар:король, Құпия кеңес, Парламент. Ең жоғарғы шіркеу органы-Комиссия болды.Басқарудың жоғарғы органы Құпия кеңес болды. Оның компетенциясында болды:теңіз колониясын басқару,сыртқы сауданы бақылады,оның қатысуымен ордононстар шығарылды.Құпия кеңес бірінші инстанциядағы және апелляциондық реттіндегі сот ретінде кейбір сот істерін қарады. Жұлдызды Палата Құпия кеңестің бөлімі болды.Ж.П. король билігіне қарсы шыққандармен күрес жүргізіді, және әкімшілік трибунал ретінде құрылды.Ол азаматтық,қылмыстық істерді қарады.Іс инквизициялық сипатта болды,қинауға мүмкіндік берілді.Баспа шығармаларының цензурасын іске асырды.Осы функцияны Жоғарғы Комиссия да атқарды(оның өкілідгінде шіркеуді тікелей басқару болды).Парламенттің ролі аз болды.ХІҮғ.соңында корольдік кхатшы қызмет атағы п.б.Оның ХҮІғ.ролі күшейді.Осы кезде хатшы саны екеу болды,олардан өте маңызды мемлекеттік істер өтті.
Сот жүйесінде «шындық сотының» маңызы зор болды.Жергілікті басқару баяғы қалпында қалды. Өз бақылауына қарату үшін үкімет графстволарда лорд-лейтенант атағын шығарады(ол әлемдік судьяларды және полицияны басқарды)
Шаруалардың ұлы соғысынан кейін 1532 жылы Германияның рейхстагы "Каролина" деген заң жинағын шығарды. Ол императордың атымен (Карл Бесінші) Каролина деп аталды. Онда 219 бап бар, олардың 142 бабы қылмыстық процестен, қалғаны қылмыстық нормалардан тұрады. Бұл занды тарихшылар "қанмен жазылған" дейді. Каролина шеффендер қолдану үшін жазылған талқылау, сондықтан ішкі құрылысы анық емес.
Бүл құқықтық мұраны империяның барлық жерлері тегіс қолдануға міндетті болмаған. Бірақ шаруаларға қарсы жаза қолдану үшін Каролинаның баптарын жүзеге асырды.
Неке құқықтары. Əйел адам мен ер адамның некедегі құқықтары тең емес. Отбасының мүлігін ер адам иелік етеді. Əйел адам күйеуінің рүқсаты болмаса үйдегі мүлікті басқара алмайды. Бірақ олардың жалпы меншігінде əйелдің де үлесі бар, оған үйдің заттары мен өзінің бұйымдары жатады. Бұл заттар оның қыз баласына мұрагерлікпен беріледі, олар əйелдің үлесі деп аталатын. Əйел күйеуінен ажырасса немесе күйеуі өлсе, олардың жалпы меншігі былай бөлінетін. Əйел адам күйеуімен ажырасса, ол өзіне күйеуінің сыйлаған заттары мен өз үлесін ғана қалдыра алатын. Ал күйеуі өлген жағдайда ол күйеуінің сыйлығын, əйелдің бөлігін өмірбойғы өзін жəне балаларын асырайтын мүлікті де өзіне қалдыратын еді. Мұрагерлік нормалар мұраның ер адамдарға қалуға тиісті екенін мəлімдеді. Мұра тек қана заң бойынша таратылатын. Бірақ мұрагерлік мəселелері кейбір кезде өсиет бойынша да шешілетін болды. Мусылман құқықтық нормаларындағы сияқты герман құқығы да өлген адамның үлесін анықтайтын, бұл үлес өлген адамның жерлеуіне жұмсалатын болды.
Қылмыстық құқық. Бұл нормалар көбіне Каролина құжатында айтылған. Каролина феодалдық қылмыстық құжаттардың ең таңдаулыларына жатады. Қылмыстық құқықтың тұжырымдары мұнда өте анық жəне түсінікті айтылған еді. Каролинада қастық пен қауіпсіздік, қылмысты ауырлататын жəне жеңілдететін жағдайлар, аяқталмаған қылмыс жəне аяқталған қылмыс, қылмысқа бірге қатысу тəрізді түсініктер туралы толық айтылған. Өзін қорғау кезінде басқа адамды өлтіру туралы бірнеше баптар бар. Қылмыстардың бөрі бірнеше топтарға бөлінеді: шіркеуге, мемлекетке, жеке меншікке жəне адамдарға қарсы қылмыстар.
Бірақ Каролинаның ең қиын жəне ауыр баптары жазалар туралы болатын, жазалардың мақсаты - халықты қорқытып ұстау. Бұл заң жинағында өлім жазасы туралы көп айтылған жəне өлім жазасының ауыр түрлері көп еді. Жазалардың түрлері: өлім жазасы, дене мүшесін зақымдау жазалары, ұрыны бірнеше құқықтан айыру, темір қарғыны мойнына кигізіп, жұрттың көзінше ұстау, масқаралау, түрмеде ұстау, зиянын төлету, айыппұл жəне басқа да жазалар. Қылмыстардың көбіне өлім жазасы берілген, ал оның түрлері: өртеу, дөңгелекке салып өлтіру, асып өлтіру, суға салып өлтіру, тірідей көміп өлтіру. Негізгі жазаға қосымша жазалар да белгіленетін: мүлікті тəркілеу, өлтірудің алдында ыстық темірмен сынау, өлтіру орнына сүйрелеп апару.
Сот процесі. Ерте феодализм кезінде айыптау процесі қолданылатын. Каролина айыптау процесінің орнына сынау процесін орнатты. Азаматтық жəне қылмыстық процестердің арасында айырмашылық жоқ еді. Бірақ ХІІ-ХІV ғасырларда айыптау мен жазалау мемлекеттің атынан өткізілетін болды. Сотта жекпе-жек қолданылатын. Инквизициялық процестің енгізілуі рим құқығының дамуына байланысты болды. Бұл процестің үш кезеңі бар: тергеу, жалпы тергеу жəне ерекше тергеу.
Феодалдық Германия мемл/ң тарихын 3 кезеңге бөлуге болады: 1.Ерте феодалдық монархияның п.б(10-13ғ); 2. Сословиелік-өкілетті монархия(14-17ғ); 3. Князьдік абсолютизм(17-19ғ). ХІ ғасырға дейін Германияның негізгі тобын шаруалар құрайтын. Феодалдардың көбінде жерлері өте көп, өздері бай болғандықтан олар өз тәуелдігін сақтауға тырысты. 10-13ғ Германияда феодалдық даму аяқталды. Ол басқа Каролинктер монархиясының бөліктерімен салыстырғанда, жайбарақат жағдайда дамыды. Германиядағы ірі жер иеленудің құрылуы уақытша ғана мәселе болды. Германияда феодализмнің дамуы кеш өтті ж/е аяқталған жоқ.
Мұнан кейін Германияның аты бірнеше рет өзгерді: 15 ғ Қасиетті Рим империясының Герман ұлты д.а. Империя атағы Ұлы Карлдың империясына сәйкес екенін байқатты. Германияның халықаралық жағдайын ж/е жалпы мемл қалыптасуына империяның атағы көп әсер етті. Императордың қолында бірталай билік болған еді, бірақ оның билігі уақыт өткен сайын әлсірей берді. Феод/қ кезеңде Германия бөлшектенген жағдайда қалып отырды. Қасиетті Рим империясында біртұтас экон/қ орталық болмады, жалпы саяси бірігу орталығы болмағандықтан, әр облыс өз еркі б/ша өмір сүрді. ҚАсиетті Рим империясының саяси бытыраңқылығы 1871 жылға дейін сақталды. Империяны бұндай жағдайға алып келген себептер: империя бөліктерінің арасында экон/қ байланыс болған жоқ, католик шіркеуі өте күшті болатын ж/е мемл/ке бағынбайтын, ал қалалар бірте бірте кішкентай республикаларға айналды, мемл бөліктерінің арасында соғыс жиі болатын. Германия жерлері дамуының бір бірінен айырмашылығы көп болатын, орта ж/е төмен дәрежедегі феодалдардың саясаты түсініксіз болғаннан кейін олар бір кезеңде императорды жақтаса да, келесі бір кезеңде жергілікті ірі феодалдарға сенім көрсететін. Ал жергілікті князьдардың күшеюі оларды тайпалардың басшыларынан жергілікті күшті князьдарға айналдырды.
1356 жылы Төртінші Карл Алтын Булланы немістердің негізгі көпшілік билік заңын жариялады. осы заң б\а корольді курфюстар сайлайтын болды. Мәжілісті Майндағы Франкфуртты туратын архиепископ шақыратын. Курфюстердің біреулері - бурынғы Каролингтер империясының қызметкерлерінің ұрпақтар, екіншілері - бурынғы маркграфтар, ал ушіншілері - король сарайының жоғарылаған қызметкерлері. Курфюстердің бәрі тек сыртынан императорға бағынышты болып саналды, олардың тек қана басқа мемлекеттермен соғыс бастауға ж\е бейбітшілік шарт құруға құқығы болмайтын. Алтын мөр курфюстердің тәуелсіздігін бекітті, енді олар шешілмеген таластарды соғыс әдісімен де щешуге құқығы болды. Ол шешімдер "сайлау капитуляциялары" д\а. Бул тәжірибе 18 ғасырға дейін сақталды. Императорды сайлаған кезде қарсылықсыз тізе бүгу туралы шарттарын қабылдатты. 17 ғасырда қалған сословие осындай қарсылықсыз тізе бүгу туралы шарттарға қол қойды. 1648 жылы осылар Вестфал Бейбітшілік бабында бекітілді. Осы баптың құжатында мынадай мәселелер қаралды: император мем\ң сақталуын қамтамасыз етті. князьдар өздеріінің жерінде толық еріктілігін сақтайды, өз араларындағы қайшылықтарды олар соғыс әдісімен де шешуге құқықты.
Рейхстаг-империялық сейм. XVII бастап ұдайы жумыс істеп келеді. Ол уш алқадан турды: курфюстар, князьдар графтар, еркін қожайындар, қалалық өкілдер алқасы. Мемлекеттік мәселелерді шешу ушін XVII ғасырда олар империялық сословиелік шендерді иеленді. Рейхстагқа тек қана империялық қалалардық өкілеттерін шақырса да, олармен санасқан жоқ.
1945 жылы империялық соттың негізі қаланды. Оның мушелерін былай тағайындайтын еді: 14екі адамды адамды князьдер мен курфюстер,екі адамды қалалар, ал тұрағасын - сайлайтын.
Ландтаг. букіл мемлекет көлемінде турлі шендер пайда болды. Олар өздеріне катысты артықшылықтарды пайдаланды. Ірі дінбасылары, рыцарьлар, қалалықтар кірген туйық корпорациялар өмір сурді. Олардың жиналысы ландтаг д\а. Ландтагтар да уш курияға бөлінді ж\е олардың функциясына тек ақыл кенес беру жататын.
Шығыс славян тайаларының жерінде құрылған мемлекет “Русь” деп аталады.ІХ ғасырдың басында шығыс славян тайпалары екі мемлекеттік одақ құрды.Біріншісі-полян тайпаларының одағы,астанасы-Киев қаласы,екіншісі-солтүстікте Ильмен көлінің маңындағы кривич және басқа тайпалар одағы.ІХ ғасырдың екінші жартысында “ 862 жылы Шығыс славян тайпалары өздерін басқару үшін Скандинавиядан Рюриктер тегінен шыққан кінәздерді шақырды.Рюриктерді шақыруының себебі,біріншіден,сол кездегі Еуропада үстемдік жасап отырған викинг тайпасына тойтарыс беру үшін болса,екіншіден,Ильмен көлінің бойындағы тайпалар арасындағы бақталастықты жою үшін” деп жазады сол кездегі жылнамаларда.
ІХ ғасырдың соңында Рюриктің туысы Олег полян тайпасының астанасы Киевті жаулап алады.Киев кінәздері Аскольд пен Дирді өлтіріп,882 жылы древлян,северян және радимичтер тайпаларын бағындырды. Кінәз Олег Киев жерін 33 жыл бойыбасқарды.Днепр өзенінің орта ағысында славян тайпаларын бағындырып,мемлекет құрды.Рюриктің баласы Игорь Олегтен кейін Киев Русі мемлекетін басқарды.Кінәз Игорьден бастап орыс тұқымдары Рюриктен шыққан деп саналады.
945 жылы Игорьді древлян тайпалары салық жинау кезінде өлтіреді.Игорьдің жесірі Ольга кейіннен древляндардан күйеуінің кегін алады.Игорьдің баласы Святославтың (945-972)тұсында Киев Русінің қуаты артады. Әскери жорықтар жасап,көрші тайпаларды бағындыру арқылы мемлекеттің жері кеңейеді.Бірақ Киев кінәздігінде бақталастық күшейіп,Святославтың екі баласы Ярополк пен Олег бірін-бірі өлтіріп,Киев Русі тағына кіші баласы Владимир отырады.
Владимир 980-1015 кезінде Орыс мемлекеті құрылып,күшейе бастайды.Владимир кезінде Киев Русі мен Византия арасындағы экономикалық және мәдени байланыстар дамыды.988 жылы Киев Русі Констанинополь шіркеуінен христиан дінін қабылдады.Христиан дінін қабылдағаннан кейін Киев Русінің халықаралық беделі өсе түсті.Славян алфавитінің қабылдануы жазба ісінің кең қолдануына және Византия,Ұлы Моравия,Болгар шіркеулерімен байланыстар күшейіп,орыс,украин және белорус халықтарының қалыптасуына жол ашты.
Киев Русі мемлекетінің астанасы ежелгі Киев қаласы.Оның іргесі осыдан 1,5 мың жыл бұрын қаланған.
Ұлы кінәз Ярослав Мудрый Орыс мемлекетінің нығайып,гүлденуіне негіз қалады.Еділ бойында Ярославль қаласын салдырады.Мемлекет жері кеңейедң.ХІ ғасырда ол солтүстік-батыста Ладога және Онега көлдерінен оңтүстікте Қара теңіз жағалауына дейін,Дугнай сағасына ,Карпт бойынан Дон өзенінің бас жағына,Еділ өзеніне дейінгі кең-байтақ жерді алып жатты.
Ярослав Мудрый Орыс мемлекетінің сыртқы саясатын дамытты.Орыс саудагерлері Еуропа,Шығыс елдерімен сауда қатынастарын жасап отырды. Киев қаласы сауда орталығына айналды. Орыс тауарлары Бағдад,Александрия,Хорезм қалаларында сатыла бастады.Балқан түбегіндегі Сербия және Болгария,Чехия мен Словакия,Польша мемлекеттерімен мәдени және сауда қатынасы жасалды.
Ежелгі Орыс мемлекетінің дамуы.Қазіргі орыс,украин және белорус халықтарының мәдениеті ежелгі Киев Русі мемлекетінің мәдениеті негізінде қалыптасқан.Шығыс славян тайпаларының рухани мәдениеті күні бүгінге дейін ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді.Рухани мәдениетке жазу,жылнамалар,сәулет,сурет және қолөнер жатады.Рухани мәдениет халықтың материалдық мәдениеті негізінде қалыптасады. Ертедегі шығыс славяндар шаруашылығы материалдық мәдениеттің дамуына жол салды.Ежелгі Русь мемлекетінің мәдениеті шығыс славян тайпаларының дәстүрлі мәдениетінің негізінде ,оның ішінде туыс оңтүстік және батыс славян тайпаларымен тығыз байланыста дамып,жетілді.Владимир тұсында Киев Русіндегі аса маңызды оқиға 988 жылы христиан дінін қабылдауы болды
Шығыс славян тайаларының жерінде құрылған мемлекет “Русь” деп аталады.ІХ ғасырдың басында шығыс славян тайпалары екі мемлекеттік одақ құрды.Біріншісі-полян тайпаларының одағы,астанасы-Киев қаласы,екіншісі-солтүстікте Ильмен көлінің маңындағы кривич және басқа тайпалар одағы.ІХ ғасырдың екінші жартысында “ 862 жылы Шығыс славян тайпалары өздерін басқару үшін Скандинавиядан Рюриктер тегінен шыққан кінәздерді шақырды.Рюриктерді шақыруының себебі,біріншіден,сол кездегі Еуропада үстемдік жасап отырған викинг тайпасына тойтарыс беру үшін болса,екіншіден,Ильмен көлінің бойындағы тайпалар арасындағы бақталастықты жою үшін” деп жазады сол кездегі жылнамаларда.
ІХ ғасырдың соңында Рюриктің туысы Олег полян тайпасының астанасы Киевті жаулап алады.Киев кінәздері Аскольд пен Дирді өлтіріп,882 жылы древлян,северян және радимичтер тайпаларын бағындырды. Кінәз Олег Киев жерін 33 жыл бойыбасқарды.Днепр өзенінің орта ағысында славян тайпаларын бағындырып,мемлекет құрды.Рюриктің баласы Игорь Олегтен кейін Киев Русі мемлекетін басқарды.Кінәз Игорьден бастап орыс тұқымдары Рюриктен шыққан деп саналады.
945 жылы Игорьді древлян тайпалары салық жинау кезінде өлтіреді.Игорьдің жесірі Ольга кейіннен древляндардан күйеуінің кегін алады.Игорьдің баласы Святославтың (945-972)тұсында Киев Русінің қуаты артады. Әскери жорықтар жасап,көрші тайпаларды бағындыру арқылы мемлекеттің жері кеңейеді.Бірақ Киев кінәздігінде бақталастық күшейіп,Святославтың екі баласы Ярополк пен Олег бірін-бірі өлтіріп,Киев Русі тағына кіші баласы Владимир отырады.
Владимир 980-1015 кезінде Орыс мемлекеті құрылып,күшейе бастайды.Владимир кезінде Киев Русі мен Византия арасындағы экономикалық және мәдени байланыстар дамыды.988 жылы Киев Русі Констанинополь шіркеуінен христиан дінін қабылдады.Христиан дінін қабылдағаннан кейін Киев Русінің халықаралық беделі өсе түсті.Славян алфавитінің қабылдануы жазба ісінің кең қолдануына және Византия,Ұлы Моравия,Болгар шіркеулерімен байланыстар күшейіп,орыс,украин және белорус халықтарының қалыптасуына жол ашты.
Киев Русі мемлекетінің астанасы ежелгі Киев қаласы.Оның іргесі осыдан 1,5 мың жыл бұрын қаланған.
Ұлы кінәз Ярослав Мудрый Орыс мемлекетінің нығайып,гүлденуіне негіз қалады.Еділ бойында Ярославль қаласын салдырады.Мемлекет жері кеңейедң.ХІ ғасырда ол солтүстік-батыста Ладога және Онега көлдерінен оңтүстікте Қара теңіз жағалауына дейін,Дугнай сағасына ,Карпт бойынан Дон өзенінің бас жағына,Еділ өзеніне дейінгі кең-байтақ жерді алып жатты.
Ярослав Мудрый Орыс мемлекетінің сыртқы саясатын дамытты.Орыс саудагерлері Еуропа,Шығыс елдерімен сауда қатынастарын жасап отырды. Киев қаласы сауда орталығына айналды. Орыс тауарлары Бағдад,Александрия,Хорезм қалаларында сатыла бастады.Балқан түбегіндегі Сербия және Болгария,Чехия мен Словакия,Польша мемлекеттерімен мәдени және сауда қатынасы жасалды.
ХІ – ХІІ ғасырда Орыс правдасының кеңейтілген реакциясы қоғамдық құрылым даму кезеңі туралы айтылады. Феодалды жер иелену ұлы князь және жер иеленуші қауымдастықтар есебі көбейе түсті. Киев Русінде феодалдық жер иелену заңымен реттелінді. Орыс правдасы феодалдық өзара келіспеушіліктерді бұзғаны үшін 12 гривен көлемінде айыппұл төледі. Фоеадализмнің дамуы феодал князьдар,бояр және шіркеудің жерге меншік құқығы иеленуіне әкелді. Қоғамның таптарға бөлінуі сословиелік құрылымның қалыптасу процесіне әкелді. Қысқаша, Орыс правдасы редакциясында адамдар ұғымына қала ж/е ауыл тұрғандарын жатқызған. Орыс правдасы 12 ғ Закуп жарлығы жарық көрді. Закуп өз шаруашылық қызметі б/ша басшысына қарыз н/е міндетті адамдардың құқықтық жағдайы т/лы анықтайды. Изгой өзінің бұрынғы жағдайынан айырылу. Изгой ерікті ж/е тәуелді деп бөлінеді. 10-12 ғ/да тұтқын құлдарды ИЛЯДЬ деп атады. Олар толық құқықсыз болды. Орыс правдасында ЧЕЛЯДИН деп толық құқығы жоқ, басшысының қол астындағы құлдар. Қала тұрғындары екі негізгі топқа бөлінді: төменгі дәрежедегі қала тұрғындары ж/е қала аристократтары. Орыс правдасында басқару жүйесінің даму үрдісін анықтап, айыппұл көлемін белгілеген. Ірі феодал жер иеленушілер ж/е жергілікті тәуелсіз князь билігінің күшеюі, дамуы бірте бірте әлсірей бастады. 12 ғ 2 жартысында көптеген дербес феодал князьдары ыдырады. Русь территориясында маңызды 12 князьдық құрылды. Феодализмнің дамуы ірі жер иеленушілер мен жеке феодалдар арасындағы күрескен төменгі қала топтары әр түрлі нысандағы көтерілістерге байланысты пайда болды. Мемлекет механизміндегі басты рольды феодал дружинасы ж/е қала полкынен тұратын қарулы күштер алды.
33.8-10 ғ Араб Халифатының қоғамдық және мемлекеттік құрылысы.
Араб халифатының ерекшеліктері феодалдық қоғамда белгілі бір орын алды. Феодализмнің дамуы тарихи географиялық жағдайда біргелгі болған жоқ: Сирияда Иранда, Египетте феодалдық қатынастар белең алды, ал Арабида рулық қоғам өмір сүрді. Жер иелену қатынастарында жерді мемлекеттің меншіктеуі орын алды. Халифпен басшылар оның шаруаларға пайдалануға тартты және жер иесінің қайтыс болған жағдайында жердің тағдырын аықтап отырды. Біргіп пайдалануда қадет ететін суармалы егін шарушылығы кеңінен қолданылды. Жерді пайдаланудың негізгі түрлері икта, мулк және вакф деп аталды. Иктта жарт ұойылып алынған дүние, мүлк толық жеке меншіктегі жер және вакф тыс нақты бір мақсатпен шартты тұрде сиға берілген жер, жер иеленуші басқару құқығын сақтап қалады. Тапты құрылымы:феодалдар – басқарушы қанаушы тап, жаулап алынған елдерден келшен байдықтың ең көбін алды, негізгі орында мұсылман дін басылары тұрды, шарулар этникалық топтың ең көпшілігі қала адамдары – көпестер, қолөнершілер, құлдар – тұтқындар және еріксіздер, жет елдерден сатып әкелінгендер.
Араб халифатының мемлекеттік құрылысы.
Пайғамбар артында еркек жынысынан мұрагер қалдырған жоқ. Мұхаммед қайтыс болғанан кейін төрт халифтың ізбасарлары: Әбубәкір, Омар, Оспан,Әли басқарды. Әли қайтыс болғанан кейін үкіметті араб атқтылары жаулап алды, халифтікке Муавит шақырылды. Халифтың орталығы Сирия, астанасы Дамас қаласы болды. Омияттар мемлекттік аппарат қызметіне тек арабатарды ғана алды, барлығы іс араб тілінде жүргізілді. Сонымен қатар ақша шығары бастады. Алғашқыда халифтікке араб атақтыларын сайлады. Ақсүйектік және діни мүрагерлікке қалдырған халиф біріктіріп отырды. Жергілікті басқарудың өзіндік құрылымы болды. Билік басында әмірлер тұрды. Олар әскерей, әкімшілік және діншілік үкіметті жүзге асырды. Әмірлерде екі орынбасар болды, оның біріншісі қаржы істері жағынан, ал екіншісі қайди халифтың діни үкіметтік шаруалырдың жүргізушілері болды. Әскерді тұтқындар толықтырып отырды. Атқару билігі төрт диван қолында: Аль Харади – қаржы министрлігінің жұмыстарын орындады, Аль Хатим – халифтың хатшысы, Аль Расил – пошта және байланыс мекемелері, АльМугктакилят - әскерді басқаруды қамтамасыз ететін және әскер қызметкерлерінің санағын қамтамасыз ететін орган. Уәзір кеңесшісінің және халифтың орынбасрының рөлін орындады. Осындай мемлекттік құрылымнан байқалғандай, Араб мемлекеті – теогратиялық монархиялық сипатта дамып, барлық билік халифтің қолына шоғырланып отырды.
34.Араб халифатының пайда болуы. Теократиялық монархия.
V1-V11 Аравиядағы әлеуметтік қатынастар Мұхаммед нанымының қарсаңында өте күрделі жағдайда болды.Рулық қарым қатынастардың арасында ру ақсақалдарының бөлініп шығу кезеңі жүріп жатты.Сауда ж/е өсім алушылық,ірі қалаларға тән тұрмыс сипаттары кең таралған.Өзара әлеуметтік теңдік жағдайында шаруалар қауым болып өмір сүрді.Аса бай сауда қалалары үнемі тәуелсіздікке ұмтылып отырды.Мұндай жағдайда оқудың кең таралуы табиғи нәрсе. Дін әділеттсіз ру ақсақалдарының қолында шоғырланғанын жариялап,бостандықтағы азаматтардың теңдігін формальді түрде мойындадаы.Жаңа дінге байланысты ж/е әлеуметтік кезеңнен жаулап алу жолы да ақталды,сөйтіп дін жалауы астында соғысты іске асырғысы келді.Аравияның бірігуі ж/е жалпы Араб мемлекетінің құрылуы таптық қоғамның қалыптасуынан туындады.Осы кезеңдегі бірігуге ислам діні ұйытқы болды.Исламның дамуы кезеңінде Аравияның қоғамдық құрылысы өзінің белгілі бір дағдарысты жағдайын бастан кешіріп жатқан еді.Мұндағы құл иеленушілік қоғам әлі жетекш билікке ие болған жоқ.Ол кезде Египет,Сирия,Месопотамия сияқты елдерді арабтың жаулап алу кезкңі ислам дінінің дамыған феодалдық қоғамда таралуына әсер етті.Аяқталған жүйе сапасында исламның пайда болуы,феодалдық қатынастың басшылығымен ж/е бұл басшылықты тікелей қайталауы қоғамдық қарым қатынаста қолданатын жағдай туғызды.Бірақ,құл иеленушілік тәртіпте,қауымдық қатынастарыда ұзақ уақыт сақталды.Айтарлықтай маңыздылығы,шариғаттың жалғау заң ретінде бекітілуі,мынаған дәләл береді:ұзақ уақыт бойы мешіт діни ж/е ақсүйектер жұмыстарын,оның ішінде сот істерін де шешетін орын ретінде қызмет етті.Орта ғасырдағы мұсылман елдерінде заң шығарушылар болып тек құдай сөзін айтатын адамдар ғана танылды.Діни нанымның кезеңінін қаншалықты ықпалды екенін араб тайпаларының орталықтандыру кезіңі көрмет.Зарен күрейш тайпалары басымырақ шоғырланған Мекке аймағында ол ерекше көрінді,олар керуен саудасын жақсы жүргізіп,көрші тайпаларды бағындырып алу барысында нәтижелерге жеткен.Алдыңғы қатарлы жағдайды олар құдай Алла атымен иемденді ж/е қалайда ірі пұтпен Хұбалаға қосылып кетті.Арабияның географиялық жағдайы,оның саудаға ежелгі уақыттан араласуы Шығыс пен Батыстағы басқа мемлекеттер мен саяси ж/е мәдени байланыстарды дамытуға ықпал жасағаны сөзсіз.Сол сияқты араб ортасын монотеизмге тартуға икемдегені айқын.Ескіден келк жатқан библия аңыздары мен інжілдік атқару,ежелгі грек философиясы мен рим юриспруденциясы,зороастризм ж/е буддизм,шығыс деспотизмнің өткен кезеңі мен ежелгі патшалықтардың орталықтандырылған бюрократиялық нормалары,сондай ақ арабтарда исламның пайда болуы да белгіді бір рөл ойнады.Исламды тікелей уағыздаушылыр қозғалысының шындықты іздеушілері ханафизм болды.Олар рулық дінге қарсы шықты ж/е жалғыз рахман құдайына ғана бағынды.
Осыған байланысты Араб халифаты теократиялық мемлекет болды. Яғни теологиялық тұрғыда қалыптасты. Теологиялық (діни) теория мемлекет пен құқықтың пайда болуын құдайдың құдіретімен байланыстырады. Əрбір ірі дінде кұдайдың əрекеті деген діни-құқықтық қағидаларға негізделген.
35.Мұсылман құқығының қайнар көздері.
Орта ғасырлыларда шығыс үшін Араб халифатында пайда болып,ең қолайлы бағытта дамыған құқықтық жүйе- Мұсылман құқығы – шариғат болып табылады. Мұсылман құқығы – дін мен құықтың сабақтасуының жарқын көрнісі. Шариғат адам баласы үшін жүзеге асуы міндетті идея ретінде түзілген. Мұсылман құқығы жеке ғылым емес, ол ислам ілімінің бір бөлігі.Мұсылман құқығының қайнар көзідеріне: Құран-исламның ең маңызды да қасиетті кітабы.Ол діндік моральдық бағыттығы кітап.Сунна-Мұхаммед пайғамбардың хадистар жинағы.Маңызды бөлігі отбасылық мұрагерлік ж/е соттық құқықты құрайды.Бірақ шииттер барлық хадистарды мойындамайды.Иджма - беделді заңгерлердің шығарған шешімдері.Бұл соттардың шығарған шешімі.Фетва –биліктегі беделді діни адамдардың жазбаша шығарған шешімдері.Кейінен ислам дінінің кеңінен таралуына байланысты ислам дініне қарсы келмейтін басқа да қайнар көздері халифтардың жарлықтары мен шешімдері,жергілікті салт дәстүрлер ж/е т.б. пайда болды.Қияс - аналогилық пікірлер.
Әрине Құран құқық жүиесінде ерекше орын алады. Құранда қоғамдық, жеке бас құқық нормалары ешқандай бағынушлықсыз көрсетілген.Құранда 90 меккелік,24 мәдинелік сүре бар. Бұл қасиетті кітап барлық белгілі оқиғаларды түсіндіреді:адамның өмірге келуінен өліміне дейін талдау жасайды.
36.Мұсылман құқығы бойынша неке-отбасылық жəне мұрагерлік қатынастарды реттеу.
Неке-екі жақтың, әйел мен еркектің келісімі негізіндегі нәтиже. Некенің шарты: екі адамның келісуі, неке жөнінде жұрт алдында және ашық түрде жариялау.
Құқықтанушылардың көпшілігі келесі жағдай некеге тұру үшін керекті деп есептейді: екі жақтың әлеуметтік теңдігі; мұсылман дінін тұтыну; бостандықта, еркіндікте болуы, денсаулығы күшті, шындықты айтуы, жұбайының жұмысы бар болуы.
Некенің түрлері. Сунниттерде тек бір неке. Ол мәңгілік және мерзымсіз. Шейіттер тағы уақытша неке қосады, бір жұбайының жақындығынан бастап ондаған жылдарға дейінгң аралықта. Бұл некеден туған балалардың өз мәртебесі бар. Бұл неке мұрагерлік алуға мүмкіндік бермейді.
Құран қандас туысқандардың некесіне тыйым салады. Туысқандарға жататындар: ана, әпке, екі жақтың апайлары, ағалары мен қарындастарының қыздары, асыраушысы, емшектес қарындастары, келіндері. Апа-сіңілілеріді бірдей әйелдікке алуға болмайды. Құран еркек пен әкенің толық басшылығын қолдайды. Еркек әйелдерден жоғары тұрады. Себебі құдай дүниені оған бұрын берді. Сондықтан олар өз дүниесін әйелдер үшін жұмсайды.
Құран төрт әйел алуға дейін рұқсат етеді. Ері әйелін азық-түлікпен, баспанамен, киімдермен қамтамасыз етуге міндетті. әйел дүниесінің жағдайы талапқа сай келуі және ерінің әйелмен бірдей қарым-қатынаста болуы талап етіледі.
Еркектерге үйінен басқа жерде тұруына да рұқсат берілген. Ал әйелі өзінің ар, ұят тазалығы мен еріне сенімділігін таза ұстауы керек. Неке заттық келісімге ұқсайды, әйел қандай да бір зат ретінде алынады. Ажырасу жағдайында кезектегі уақыт белгіленеді. Некелескен адамдардың ажырасу құқығы бүтіндей еркектің қолында.
Тек «Құранның» бір жерінде сатып алған қалың малын қайтарған жағдайда әйелге ажырасуға әйелінің кішігірім кінәсі де себеп бола алады. Ажырасу еш сылтаусыз болуы да мүмкін. Ажырасу жағдайында тек тиісті салт жорасын өткізсе болды. Бірақ ажырасқан әйел үш ай ерінің үйінде қала алады. өйткеі балалар ерінің қаморлығында қалады. Құран бойынша ажырасудың үш түрі бар: ТАЛАҚ. Егер жұбайлар иддат кезінде бір-бірімен жанаспаса, ал оның бітуінен кейін үш ай ері әйеліне қайтармайды. Талақтың тұрақты қағидасы: «сен аластатылдың! Сен кесілдің,! Сен жабылдың! Тізгінің өз мойыныңда! Өзіңнің руына барып қосыл! Сен айырылдың! Мен сені төркініңе қайтарамын! Таза бол! Сен боссың! Кет, жоғал! Баста! Кет! Жолдасыңды ізде!»
Иддат біткеннен кейін әйел үйден кетеді. Ері иддат ажырасу бітіп, келесі некесінен кейін қайтарып ала алады.
Талақ-иддат біткеннен кейін салыстыру басталады. Ажырасудың екінші түрі: ЗИХАР. өзіннің әйелін өз жотасы деп атай отырып, ері некені бұзады. Бұл ажырасу аяқталмаған, сатып алуынан кейін жоққа шығарылғанымен бірдей болуы мүмкін. Ажырасудың үшінші түрі: АЙМАН. Еркек әйелімен жұбайылық қатынасқа түспеуге ант береді. Бұл аяқталған ажырасу.
Мұрагерлік құқық.. Өсиет-васипа. Мүліктің 1/3 бөлігі кімге тиесілі болса, өсиетте соның атына қалады. Бірақ 2/3-і міндетті түрде заң негізінде туысқандарына таратылады. Мұнымен мұрагерлік заттарға бөтен біреулердің көздеу мақсатына кедергі жасайды және оның отбасы үшін жүзеге асырады. Тек мұсылмандарға ғана емес, сол сияқты мұсылман еместерге де өсиет қалдыруға болады.
Заңды мұрагерлер. Бұл құранның ең күрделі бөлімі. әйелдердің үлесі еркектердің ½ үлесімімен тең. Ирс-қайтыс болғандардан қалған мүлікке құқық пен міндеттіліктің жинағы.
Мұрагерлік келесі түрде таратылады:
Мұрагерлер мыналарға бөлінеді:
Мұрагерлік құқын жоғалтқандар: кісі өлтірген мұрагерлер, дінге сенбейтін адам, құлдыққа түсіп қалғандар.
37.ХҮІІ ғ. ағылшын революциясы кезеңіңде шығарылған заңдар: 1628 ж. Құқық туралы петиция, 1641 ж. Үш жылдық акт, 1641 ж. Ұлы ремонстрация.
Англияда конституциялық монархия құрылды.Оның негізін құрған конституциялық актілерге 1628 ж. Құқық туралы петиция, 1641 ж. Үш жылдық акт, 1641 ж. Ұлы ремонстрация жатады.
Карл Бірінші 1628 жылы парламент мəжілісін шақырды. Парламент оның қолына "Құқық туралы петиция" деген актіні ұстатты. Бұл құжатта Англияның бұрыннан келе жатқан еріктері мен əдеттері, парламенттің құқықтары туралы айтылған.
Бұл петицияның 1-бабында Эдуард Бірінші жəне Эдуард Үшінші корольдердің XIII ғасырда алынған заңдарына сүйеніп, ешқандай салықты король парламенттің келісімінсіз сала алмайды делінген. Соңғы уақытта заңға қайшы салықтар болды. Оларға парламент рұқсат еткен жоқ 3,4- баптарында Еркіндік Ұлы Хартиясы бойынша Англияның бір де бір адамы сотсыз құқығынан айырылуға, түрмеге қамалуға, жерден айырылуға, жауапқа тартылуға тиіс емес.
5 - бабында Жұлдызды палатаның қызметі заңды емес делінген. Бұл ерекше трибунал саяси қылмысты істерді қарайтын. Басқа дінге қарсы істерді ерекше сот органының "Жоғарғы комиссиясы" қарайтын. Бұл екі сот та корольдің қолында болды. Бұлар Еркіндік Хартияның бостандықтарына қайшы еді.
6 - бапта солдаттар мен матростардың жеке адамдардың үйлерінде тұруы ежелгі əдеттерге қарсы деп көрсетіледі. Бұл жағдай ел заңдарына қайшы болатын.
7 - бапта солдаттар мен матростарды əскери жағдайдың соттарымен соттаудың дұрыс еместігі айтылған. Бұндай жағдай тек соғыс кезінде қолданылуға тиісті. Бұл заңға жəне елдің салтына қарсы енгізілген, ал осы уақытта нағыз қылмыскерлер бос жүреді.
8,9- баптарда өлім туралы көптеген бұйрықтардың нəтижесіз қалып отырғаны айтылған.
10 - бапта осы тоғыз бапта айтылған талаптардың бəрін бірге түйіндеп корольдің алдына қою принципі бар. Парламент Ұлы Еркіндік Хартиясының баптарын корольдің есіне салып дəлелдеген болатьін. Бірақ король парламенттің айтқан талаптарына көңіл бөлген жоқ. Парламент бұған наразылық білдіргеннен кейін король парламентті таратып жіберді. Ол 11 жыл парламентсіз мемлекетті басқарды. Парламенттің басқарушысы Тауэр түрмесіне қамалып, сол жерде қайтыс болды.
1641 жылы парламент Үш жылдық акт деген заңды қабылдады. Бұл заң бойынша парламенттің екі мəжілісінің арасындағы үзіліс үш жылдан кем болуға тиісті емес. Король парламенттің мəжілісі басталғаннан кейін оны 50 күн тоқтата алмаған болатын. Сөз бостандығы туралы заң қабылданды. Англияда буржуазиясының арқасында абсолюттік монархия орнына шектеулі монархия құрылды. 1641 жылдың аяғында парламентте корольге қарсы көтеріліске шығуды қауіпті деп есептейтін мүшелер кобейді.
1641жылдың аяғында парламент корольге Ұлы ремонстраңияны берді. Парламент бұл заңды соғысып қабылдады дегенмен, король оны қабылдаған жоқ. Бұдан кейін парламент корольге 19 баптан тұратын ұсыныс енгізді. Бұл талаптарда корольдің билігін шектеу туралы айтылған болатын. Бірақ король бұған да көңіл аударған жоқ. Ал 1642 жылы король мен парламенттің арасында ашық шиеленіс басталды. Король өзі бұрыннан келе жатқан əдеттерді бұзып, парламентке оппозицияның өкілдері қамауға келді. Бірақ олар тығылып, ұстатқан жоқ.
38.ХҮІІ ғ. соңы - ХҮІІІ ғ. бас кезіндегі конституциялық актілер (Хабеас корпус акт, Құқық туралы билль, Тақ мұрагерлігі туралы заң). Англияда конституциялық монархияның қалыптасуы.
1679 жылы вигилар парламентінде көпшілік дауысқа ие болуының нəтижесінде “Хабеас корпус акт” немесе “Азаматтардың бостандығын жақсы қамтамасыз ету жəне теңіздің аржағында қамауға алудың алдын алу актісін қабылдады. Бұл заңға сəйкес, қамауға алынған адам өзіне немесе туыстары арқылы “Хабеас корпусты” туралы бұйрық беру талабымен Англияның жоғары соттарының біріне жолдану құқығын иеленді. Бұл бұйрыққа сəйкес, қамауға алған тұлға оны сотқа əкелуі тиіс болатын жəне мүмкінболса, ол үшін ақшалай құн төленсе, оны босатуға тиіс болатын. “Хабеас корпусты” ІІ Карл бекітті, алайда ол вигилердің ІІ Яковтың таққа отыруына қарсы болмауын шарт етіп қойды.
Жаңа патша ІІ Яков (1633-1701) буржуазияға қарсы саясатты жүргізді, сөйтіп, парламент вигилармен біріге (парламенттің құрамында негізінен торилар болатын), “революцияны” жүзеге асырды. 1689 жылы таққа Нидерланды штатгальтері Вильгельм Оранский (1650-1702) отырды. Осы кезден бастап Англияда конституциялық монархия түбірімен орнады. Жаңа патша, таққа отырған соң, “Құқықтар туралы биллді” бекітті, оның негізгі мəні парламенттің заңнама саласындағы үстемдігін бекітуде болды. Алайда, патшада парламенттің заң жобаларына абсолюттік вето құқығы сақталып қалды.Осы құжат Англияның конституциясы болып саналады.1701 жылы конституциялық заң — “Тақты мұрагерлікке алу туралы заң” қабылданды. Бұл заң екі маңызды ережені орнықтырды: контрассигнатура ережесі, оған сəйкес, патшаның заң шығару актілері тек министр бекіткенде ғана күшіне енетін, жəне соттардың ауыстырылмайтындығы.
39.18-19 ғ ағылшын азаматтық жəне қылмыстық құқығы дамуының негізгі тенденциялары мен ерекшеліктері.
Ғылыми техникадық прогресстің дамуы және соған байланысты жаңа нысандағы қатнастардың пайда болуына және бұрыңғы құқық салаларының жаңалануына әсер етті. Коатеген мемлекеттердің қоғамдық өмірін гуманизациялаумен байланысты негізгі құқық салаларын демократизациялау орын алды. Англияның азаматтық құқығында құқықтың қайнар көздерінде құрылымдық өзгерістер жүзеге асты. Сот принциденті бұрынғыдай негізгі орынды иеленгенмен, заңға ерекше мән беріле бастады. Әрекет қабіліттіліктің жасы 21-ден 18-ге дейін өзгертілді. Ерлі зайыптылардың құқықтарының теңестірілуі анағұрлым демократизацияланды. Некеге тұрушылардың басым көпшілігі мүліктік мүдделерін заңды режимде шешетін болды. Англияда бөлек мүлік режимі дамыды.
Жаңа замандағы Англия қылмыстық құқығының консервативтік сипатын ашып көрсетіңіз.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін дамыған мемлекеттерде, ағылшын соксондық құқық жүйесіндегі елдерде жарыспалы іс жүргізу қалымтасты. Іс жүргізудің бұл нысаны тараптардың іс жүргізушілік тең құқылығына негізделеді және дәлелдеу ауыртпалығы айыптауда болады. Айыптаушы мен қорғаушы жақ судьяға өздері жинаған дәлелдемелерді ұсынады Судя заңға және өзінің ішкі сеніміне негізделе отырып өз шешімін шығарады.
Қылмыстық құқықтың ескі қалдықтары өте көп.Қылмыстық кодекстері әлі жасалмаған.Қылмыстық қарым қатынастар толық прецеденттермен реттеледі.Сот шешімдері біреудің құқықтық жағдайын білгілеген ж/е бар заңдарды талқылаған сот прецеденті болып саналады.Ағылшын сот жүйесінің ж/е іс жүргізу құқығының үш үзбесі бар:жоғарғы сот,корольдің отырғыш соты,жалпы арыз палатасы,қаржы сот палатасы,төменгі сот бітістіруші сот ж/е бітістіруші соттың сессиялары;арналған соттар әскери,шіркеу ж/е университет соттары.Іс жүгізу нормалары да өте ескі:1772ж.қинап жазалауға тыйым салынды, XV111 ғ.50 қылмыстың құрамына өлім жазасы жазылытын,1861 ж.өлім жазасы тек қана кісі өлтірушілер мен мемлекетке қарсы шыққан қылмыс түрлеріне тағайындалатын болды.1868ж. халық алдында өлім жазасын орындауға тыйым салынды.XV111-X1X ғ. қылмыскерлерді отар елдерге жер аудару тәжірибесі көптеп қолданылы бастады.Бұл жаза өлім жазасының орныны ауыр емес қылмыстар үшін берілетін.1861-1864 ж.заң енгізген жазаның ең шекті мөлшері қабылданды.XV111ғ. өлім жазасының көбі кешірімге ауыстырла бастады.
40.Англиядағы 19 ғасырдағы сайлау реформасы.
Саяси жүйенің ең маңызды элементі болып парламент табылады, феодалдық өкілдік қауымдар палатсы ерекше рөлді иеленді. Сайлаудың ескі жүйесі аристократия мен буржуазияны орнықтырды, алайда қоғамның жаңа күштерінің талаптарын қанағаттандыра алмады. Бұл сайлау реформасы үшін күреске алып келді. Ұсақ буржуазия мен жұмысшылар саяси құырылмыд демократияладыруды және жалпы сайлау құқығын енгізуді талап етті. Саяси күрес 1830 жылы өрши түсті, оған белгілі бір дәрежеде Франциядағы Шілде революсиясы әсер етті.1830 ж парламеннтік сайлаулар реформаның жақтаушылардың жеңісіне алып келді. 1831ж қауымдар палатасы Грейдің Виг үкіметі енгізген Реформа туралы Бильді қабылдады. 1832ж Лордтар палаасы жеңілуге және Реформа туралы билльді бекітуге мәжбүр болды. 1832 ж сайлау реформасы 21жасқа толған, салық төлеуші және жылына 10 фунд Стерлинг кем емес табыс беретін жылжымайтын мүлкі бар барлық ер адамдарға сайлау құқығын берді. Реформаның нәтижесәнде сайлаушылардың саны 652 мынға өсті. Алайда жұмысшылар мен ұсақ буржуазияда сайлау құқығы болмады. 1832 сайлау реформаның маңызды саласы болып саяси партияларлдың өзгеруі табылды. Тори консерваторлар париятсына виги либералдар партиясына айналды. Мемелекеттік басқарудың жүйесі толығымен өзгерді. Мысалы қаржы министрлігінде бірқатар лауазымдар жойылды.
41.Тəуелсіздік үшін соғыс жəне АҚШ-тың 1776 ж. Тəуелсіздік Декларациясы.
Революциялық күшпен екінші құрлықтық Конгресс 1776 жылы 4 шілдеде отарлардың метрополиядан бөлінуін ресми түрде жариялайтын тәуелсіздік Декларациясын қабылдады. Декларация бүкіл Еуропаға және басқа мемлекеттерге әсерін тигізді. Бұл декларацияны жазуға бес адамнан комиссия құрылған болатын. Оны басқарған 30 жастағы бай плантатор Томас Джефферсон.
Тәуелсіздік декларациясы үш бөлімнен тұрады. Біріншісіне декларацияда ағылшын королінің қателері мен қиянаты туралы айтылса, екінші бөліміне адамның табиғи бостандықтары мен құқықтары туралы, ал үшінші бөлімінде АҚШ дербестігі мен тәуелсіздігі туралы тұжырым жасалады. Джефферсон осы декларацияны жазғаннан кейін данктылықпен пайдаланады, қайраткерлердің көбі оның белгілі адам болғанын көре алмады, қызықты, ал кейбіреуі тәуелсіздік декларациясының рөлін төмендетуге тырысты. Бұл АҚШ тарихындағы алғашқы мемлекеттік ресми құжат.
1776 жылғы 4 шілдеде АҚШ-тың мемлекеттік мейрам күні. Қарапайым, түсінікті нысандағы декларация Американың халқының демократия мен бостандығын білдіреді. Оны салют атылғанда, қоңырау соғылғанда оқу дәстүрге енген. «біз айқын шындық деп мыналарды есептейміз: барлық адамдар тең жаратылған, олар дарынды және өздерін жаратқанда кейбір айыруға болмайтын құқықтары бар, олар өмір сүру, бостандық, адамның бақытқа жету жолы. Бұл құқықтарды қамтамасыз ету үшін олардың әділ билігі мен басқаруға мүмкіндігі болуы керек.
Егер мемлекеттің басқару нысаны бұл мақсатты бұл мақсатты апатты жағдайға әкелсе, онда халықтың өзгертуге және ондай билікті құртуға құқығы бар. Басқадай үкімет құруға, халықтың қауіпсіздігі мен бағытына мүмкіндік туғызуға болады. Қиянат етуге және озбырлық жасауға келгенде өзгеріссіз бірінің артынан бірі келеді, мұндай жағдайда халықтың үкіметті тежеуге құқығы бар.
Қазіргі Ұлыбритания королінің тарихы озбырлықпен, әділетсіздікпен құрылған. Біз АҚШ-тың өкілдері, Конгреске жинаушылар, дүние жүзіндегі барлық жоғарғы соттарды жинай отырып, халық өкілдері атынан қосылған бұл отарлардың мәні мен құқық жағынан дербес тәуелсіз штат болуын хабарлаймыз. Сол уақыттан бастап олар Британ азаматтығынан босатылады және арамыздағы әртүрлі саяси өкімет пен Ұлыбритания мемлекеті бір-бірімен араласпайды. Бостандығы және тәуелсіздігі бар штаттар соғыс ашу, бейбітшілікті қорғау, одаққа кіру, сауда жасау, басқа да тәуелсіз мемлекеттер сияқты құқықтарға ие».
Декларация адамзат тарихындағы бірінші конституциялық хартия, мұнда халықтың егемендік санасы, халық өкіметін құлату және төңкеріс кезіндегі халықтың құқығы туралы жазылған. Оны 55 адам қабылдады: 13 көпес, 8 плантатор, 28 адвокат, 7 ерікті кәсіп өкілдері. Декларация барлық жағынан жүйелі болған жоқ, оның жүзеге асыру жолы айтылмаған. Ол артына құлдық тарихының фактісін қалдырды, яғни, Америка буржуазиясы өз уақытында құл иеленушілі плантаторларға қарсы шықты. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтары реттелген жоқ. Сонымен тәуелсіздік ресми түрде жарияланды да, өкімет ұлттық буржуазия мен плантаторға берілді, американы өз қолдарына алған осылар. Тәуелсіздік жарияланғанына 13 дүркін салют беріліп, король Георг ІІІ аттылы мүсіні тұғырымен лақтырылды, оның темірі Америка әскерінің оғын құю үшін ерітілді.
42.Құқық туралы билль – АҚШ Конституциясына енгізілген алғашқы 10 түзету.
1789 ж. Штаттардың заң шығармашылық жиналысында Конституция мазмұнына 10 өзгерту енгізу туралы ұсыныс енгізілді.1791 жылы бұл ұсыныс “Құқық туралы билль” атауымен бекітіліп конституцияға қосылды. Бұл түзетулердің негізінде адамдардың құқықтары мен бостандықтарына шек келтіретін заңдарды қабылдамау идеясы жатыр еді.Бұл түзетулерде мынадай мәселелер қарастырылған болатын : қару ұстауға және иеленуге құқық берілді;бейбіт кезде иесінің рұқсатынсыз жеке меншік үйдің маңында әскер қарауылы тұруға болмайды;заңда көрсетілген негіздер бойынша тиесілі органның ,лауазымды тұлғаның рұқсатынсыз адамды ұстауға,тінтуге, затты алуға болмайды; алқалық соттың шешімінсіз әскери қылмыстан басқа жағдайда ешкім қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды; ешкім бір жасаған қылмысы үшін екінші рет жаупқа тартылмайды; ешкім де өзіне қарсы куәгер бола алмайды; сот ісі тергелмейінше ешкім де жеке меншігінен, бостандығынан өмірінен айырылмайды.
Бірінші он түзету.
43.1787 жылғы Конституция б/ша АҚШтың мемл/к құрылысы.
АҚШ Конст/сы буржуазиялық мемл/ң бірінші жазылған конст/сы, ол 1787 жылы күшіне енді. Конституция 7 баптан тұрды. АҚШ Президенті атқарушы билікті басқарады, 4 жылға сайланады. Президентке берілген құқық – тыйым салу. Жоғарғы соттың мүшелері Президент пен Сенаттың бірігуі арқылы тағайындалады, оның жұмысы Президентке де, Конгресске де қатысты емес, кейбір жағдайда импичментке шығуға мүмкіндігі бар. Президенттің орнына кім тағайындалатынын Конст/да анық белгіленген. Праламенттің құрылысы мемл/ң федеративтік құрылысн көрсетеді.
Конгресс баж салығын жинауға, төлеуге, акциз кепілдікті төлеу, шетел мемл/мен, әр түрлі штаттармен ж/е үндіс тайпаларының арасында жүргізуге мұрындық болады. Конгресс кіріс салығын тағайындай алады.
Конст/ң өзінде мемл/ті басқару мәселелері шешілді, ал азаматтардың құқықтары мен бостандықтары т/лы өте аз айтылған еді. Сондықтан, бұл кемшілікті толтыру үшін осы құжат қабылданған еді.
44.АҚШ-тың құқықтық жүйесінің ерекшеліктері.
АҚШ жағалауының ортаң белінде 12 колония орналасты. Кололниялық тұрғындар өздерін Англия патшалығының еркін азаматтары ретінде таныды ж/е оларға метрополия құқығы: Ұлы Еркіндік Хартиясы, Құқық т/лы билль, Жалпы құқық, Әділдік құқығы таралды. Колонияларды метрополийдің шикізатпен қамтамасыз етуші базасы ретінде ұстау ж/е оларды тонау саясаты халықтың ашуын тудырып, ашық түрде үкіметке қарсы көтеріліс жасауға әкеп соқты. Штаттар АҚШ деп аталатын мәңгі одаққа аяқ басты. Штаттар Конгресс қарайтын ортақ істерден басқа мемлекет ішіндегі мәселелерді шешуде тәуелсіздікке ие болған. Конст/ң жобасын даярлауда Джордж Вашингтон, Уилсон сияқты көрнекті мемлекет қайраткерлері мен заңгерлер қатысты. Төрт айлық жұмыстың нәтижесінде Американың қазіргі кезге дейін жеткен конст/сы қабылданды. Бұл актының негізіне алынған маңызды бастамалар ретінде мемл/к биліктің заң шығарушы, атқарушы ж/е сот билігі тармақтарына бөлінуін атап кетуге болады. 1791 жылы Құқық т/лы билль қабылданып, оған мәні б/ша АҚШтың конст/на 10 түзетулер енгізілді. Түзетулер саяси мәселелерге қатысты демократияландыру сипатында болды. Алайда, оңт/к штаттарда сақталған құлдық т/лы қайтадан ештене айтылмады. Конгресс штаттардың аумағын өзінің заң шығарушы жиынымен автономиялық деп жариялады. Штаттың басшысын губернаторын, сенаттың келісімімен президент тағайындады.
45.20ғ 1 жартысында АҚШ мемл/ң дамуы. Рузвельттың жаңа бағыты.
20ғ басында АҚШ-та монополияның зорлық зомбылығына наразылық күшейіп едәуір ұлғая түсті. Монополиялардың мемл/к аппаратқа жасайтын ықпалына ұсақ ж/е орташа буржуазияның өкілдері қарсы шықты. Олар кейбір кеселдерді қатты сынға алып, капиталистік қоғамды сауықтыру үшін реформалар жасауды талап етті, жұмысшылардың наразылығы күшейді, қара түсті американдықтардың өз жағдайларын жақсарту жолындағы күресі кең өріс алды. Республикалық партияның жетекшісі Рузвельт болып тұрған кезде президенттік сайлаудың қарсысында осындай жағдай қалыптасты. Ол өзінің қызметін алдымен трестердің қызметін тежеу жөнінде шаралар қабылдаудан бастады. АҚШ мемл/к құрылыс өзгеріссіз қала берді. Мемл/ң ж/е министрлерді тағайындайтын атқарушы өкіметтің басшысы – Президент, сондай ақ өкілдер палатасы мен Сенаттан тұратын заң шығару органы – Парламент.
Рузвельт өзінің жаңа саясатын Жаңа бағыт д.а. Мұндай саясат мемл/ң белсенді рөлін негіздейді, мемл экон/қ үрдістерге белсенді қатысып оларды реттеу тетіктерін қолға алуға тырысты. Рузвельттың жаңа бағыты басынан аяғына дейін ойластырылған, дәлелденген жүйе болған жоқ. Ол мемл/ң жалпы саясатынан ж/е төтенше заңдардан құрылған жүйе болатын. Оның саясатының маңызды мәні: АҚШ-тың алтын қорлары мемл/к қазынаға берілді, ақшаны алтынға айырбастауға тоқтау салу еді.
46.18 ғ Ұлы Француз буржуазиялық революциясы. 1789 ж Адам және азамат құқықтарының Декларациясы. 1791 ж Конституция.
Құрылтай жиналысында қабылданған бұл конституция күшіне қыркүйек айында енді. монархия сақталып, министрлер корольдің алдында жауапты болып қала берді. констиуцияның негізін салған биліктің бәрі ұлттан шығады деген бұл конституция бойынша корольдің билігі өте күшті еді. сондықтан монархия дуалистік монархияға жатады. король министрлерді жоғарғы әскери қызметкерлерді тағайындады, әскерді өзі басқарды. жоғарғы сот қызметкерлері қызметтерін енді өмірбойы істейтін болды. олар тек заңға бағынады, бірақ оларды қызмет орнына король тағайындайды. корольдің вето құққыға бар, ол қабылдаған заңға қолын қояды. 1791 жылы Конституция «Биліктің қайнар көзі-халық» деген негізгі қағиданы бекітті. заң шығару жиналысы 2 жылға сайланды, сайлау 2 дәрежеде өтуі тиіс сайлауға 25 жастан асқан Францияның азаматтары қатысады, олар белсенді азаматтар деп саналады. бұның шарты – 25 жасқа жеткен бір жерде тұратын, 3 күндік жалақыға жететін салық төлей алатын ерікті, ұлттық гвардиның тізіміне жазылған, және корольге ант берген ер адамдар болуға тиіс. белсенді азаматтар Франция халқының тек қана 15 % болды, бәрін бірге алғанда 4 млн адам.
Сот функциясын халық сайлаған сот қызметкерлері атқарды, король оларды қызмет орнына тағайындады.Конституция бойынша сословиелердің арасында айырмашылықтарға феодалдық тәртіпке, титулдарға, атақтарға, қызмет орнына, сататын тәртіпке тиым салынады. конституция көп демократиялық құқықтар мен бостандықтарға кепілдік береді. бұл конституция 1792 жылы тамыз айына дейін қолданылып келді. Бұл конституция адам және азамат құқығы туралы декларацияны өзінің преамбуласына кіргізсе де оның мазмұны декларацияның көп баптарына қарсы екені мәлім.
Мұнай былай не дворяндық, не пэрилік, не мұрагерлік, не тектік айырмашылық, не феодалдық тәртіп, не вотчиналық юстиция, ешқандай титул, осы тәртіппен туындайтын атақтар мен артықшылықтар, ешқандай рыцарлық ордендер, не корпорациялар немесе тегінің асыл екенін дәлелдеуді талап ететін айырым белгілері болмайды, тек қоғамдық қызмет адамдарына олардың өз міндетін атқару кезіндегі берілген атақтан басқа ешқандай артықшылықтар болмайды. Енді кейбір мемлекеттік қызметтер сатылмайды, мұраға берілмейді. Ұлттың басқа ешбір бөлігіне, бірде бір жеке адамға өзгеше артықшылық немесе құқықтан үзінді болмайды, барлық француздарға ортақ құқықтан арлынған артықшылық берілмейді.
Енді цехтарды тектік басқару, кәсіптік көркем немесе қолөнер корпорациялары жойылады. заң енді діни атты шынайы құқыққа немесе конституцияға қарсы келетін басқа да міндеттерді мойындамайды. діне жоралғыладры өткізу үшін кеткен шығында толықтыруға арналған мүлік, сондай-ақ жалпы пайдалы мекемелердің қызметін қамтамасыз ету ұлтқа тиесілі және барлық уақыты оның қарамағында болады. Конституция мүліктің шынымен оқшауландырылғанына кепілдік береді немесе белгіленген тәртіппен солай болатынында заңмен кепілдік береді. Азаматтардың дін басыларын таңдауға және тағайындауға құқығы бар. азаматтардың барлығына қажет бөлігіндне, азаматтардың бәріне ортақ халқы ортақ білім беру қамтамасыз етіледі және ұйымдастырылады. Бүкіл королльдікте азаматтық ортақ заңдар кодексі шығарылады.
«Адам жəне азамат құқықтарының Декларациясы»
Адамның және азаматтың құқығы туралы декларация қабылданған 1789 ж. 26 тамызы – тарихи күн. Француз төңкерісінің келесі кезеңі осы белгілі құжат қабылданғаннан басталады. Жаңа төңкерістік қоғамның принциптерін жарияланған бұл декларация негізгі бағдарламалық құжат. Төңкерістің негізгі қайнар көзі (Монтескье, Вольтер, Руссо). Адамның және азаматтың құқығы туралы декларациясында Заң шығару жиналысы тәңір алдында және оның қамқорлығымен адамның және азаматтың төмендегідей құқықтарын мойындайды және жариялайды. Адамдар ерікті және құқық жағынан тең болып туады. Қоғамдық айырмашылық тек қана көпшіліктің пайдасына негізделе алады. Қандай жағдайда болсын саяси одақтың мақсаты – адамның табиғи және ажырамайтын құқықтарын сақтау болып табылады. Бұл құқықтың мәні: бостандық, меншік, қауіпсіздік және езгіге қарсылық көрсету. Бүкіл жоғарғы өкімет билігінің қайнар көзі әрқашанда халық, тікелей ұлттан шықпаған өкімет билігін ешбір мекеме, ешбір адам жүргізе алмайды. Бостандық - басқа адамға зиян келтірмейтін әрекеттің бәрін жасауға құқылы болу. Заң – ортақ еріктің көрінісі. Заң баршаға бірдей болу тиіс. Ешкім де өзінің сенімі үшін, тіпті діни сенімі үшін де алаңдауға тиіс емес. Меншік ажырамас және қасиетті құқық болғандықтан, ешкімді одан айыруға болмайды, заң жүзінде дәлелденген және әділетті, әрі алдын ала ақы төлеуді ескертетін қоғамдық қажеттілік тұсында ғана одан айыруға болады. Декларацияда ұлт жоғарғы өкімет билігінің қайнар көзі деп жарияланды. Бұл тұжырым абсолютизмнің жойылуын, алайда конституциялық монархияның сақталу мүмкіндігін көрсетті. Декларацияда адамдар ерікті және құқық жағынан тең болып туады және солай болып қала береді деп айтылған. Мұның үлкен прогрессивтік мәні болды. Адамдардың құқық жағынан тең болуы феодалдық артықшылық пен өктемдіктің жойылуын көрсетті. Декларация барлық азаматтардың өзі немесе өкілі арқылы заң қабылдауға, салық белгілеуге қатысу құқығын белгіледі, сөз, баспасөз, жүріп-тұру бостандығын жариялады. Қалай болса солай қамауға алуға тыйым салынды. Декларация буржуазиялық құрылыстың негіздерін жариялады. Онда меншік дегеніміз мызғылмас және қасиетті құқық деп жазылды. Сөйтіп, ол кедейлердің байларға, жұмысшылар мен шаруалардың капиталистерге тәуелділігін заңмен бекітті. Декларацияның 3 негізгі формуласы: бостандық, әлеуметтік, теңдік, ағайындық бүкіл Батыс Еуропаның мемл-терін сілкіндіріп жіберді.
47. Наполеон Бонапарттың төңкерісі ж/е республиканың 8-ші жылының Конст/сы.(1799ж)
Директория әткеншек саясатын жүргізді, яғни халықтан да, дворяндардан да қорқып, саяси күштердің сол қанатынан оң қанатына ауысып отырды. Басқарушы топ жаңа революциядан құтылудың жолы ретінде әскери диктатураны көрді. 1799 жылы Бонапарт әскерінің көмегімен заң шығарушы корпусын таратып жіберіп, директорияны жойды. Мемл/ті басқару 3 консулдың қолында өтті. Айрықша билікті бірінші консул Бонапарт иеленді. 1799 жылғы Конст/я заңды түрде жаңа режимді бекітті. Үкімет үш консулдан тұратын болды. Барлық билік бірінші консулдың қолына жинақталды, ал екінші ж/е үшінші консулдар тек кеңесу дауысына ие болды. Заң шығарушы билік органы ретінде Мемлекеттік Кеңес, трибунат, заң шығарушы корпус ж/е қорғаушы сенат құрылды. Бірінші консул заң жобасын ұсынады, мемлекеттік кеңес оларға түзетулер енгізілетін, трибунат оларды талқылайтын, заң шығарушы корпус оларды қабылдайтын, ал қорғаушы сенат оларды бекітетін. Сонымен, бұл органдар дербес мағынаға ие болмады. Тек, бірінші консулдың билігінің көлеңкесінде қалды. 1802 жылы Бонапарт өзінің мирасқорын тағайындау құқығына ие өмір бойғы консул атына ие болды. Көп ұзамай, ол францияның императоры болып жарияланды. 1814 жылы империяны одақтық әскер құлатты.
48.Якобиндіктердің революциялық актілері. 1793 ж. Конституция.
1793жылы жазда Парижде өткен халық көтерілісі билікті якобиншілерлің қолына ұстатты. Якобиншілер жаңа заңдар қабылдады. Бұл заңдар бойынша феодалдардың тәркіллеуге ұшыраған жерлері шаруаларға қайтарылды. Якобиншілердің аграрлық заңдары оларға көмектесіп шаруалармен одағын нығайтып олар якобин өкіметіне тірек болды. Төңкерісшіл Франция жау мемлекеттерінің қоршауына түсті, ішкі контрреволюция бас көтерді. Контрреволюциялық одақтық әскерлер сырттан шабуыл жасады ағылшындардың флоты Тулонды басып алды. Елдің оңтүстігімен батысында жирондистер мен роялистер контрреволюциялық бүлік шығарды.үлкен сауда өнер кәсіптік қалалар бүлікшілердің қолында болды. Одақтардың тыншылары мен диверсанттары бүкіл елді жайлап кетті. 1793 жылы жирондистерге ниеттес контрреволюционер әйел Мараттың үйіне кіріп оған қанжар сұғып өлтірді. Оның әлемдік төңкерісі үшін орны толмас ауыр қазат болды. Республиканы және төңкеріс жеңістерін құтқара алатын енді тек батыл шара еді, якобиншілердің алдына енді келесі мақсат қойылды. Олар: аштықты жою, Париж қаласына кірген одақтастық әскерге шығу, шаруаларға жер беру, демократиялық конституциялық қабылдау, жұмыскердің қамын ойлау. Негізгі мақсаттарының бірі Конвенттің ми батпағын өз жағына қарату. Осы жағдай якобиншілерді революциялық үкімет құруға мәжбүр етті. Бұл өкіметтің алдына қойған мақсаты төңкерісті, республиканы құру. Төңкерістік өкіметке Ұлттық конвент кірді. Ол жоғарғы заң алатын билікті қолына ұстап, атқару билікті де қосымша атқарады. Билік бөліну негізгі принципі қолданған жөн. Якобиншілер төңкерістік басқару орнатуды жариялады, оның міндеті төңкерісті құтұару еді. 1793 жылы жазда бүкіл өкімет билігі Конвент сайланған Қоғамдық құтқару комитетіне көшті. Оны басқарған Робеспьер деген революционер. Комитет 9-16 мүшеден тұратын. Якобиншілер диктатурасының орталығын Қоғамдық құтқару комитеті құратын, оны Конвент сайлады. Комитет тек қана Конвенттің алдында жауапты болатын. Министрліктер Конвентке бағынатын, сөйтіп Конвент жоғары басқару функцияларын қолына алды. Қоғамдық құтқару комитеті контрреволюционерлерді қуғынға ұшыратып, оларды Төңкерістік трибуналдың сотына тапсырды. Бұл комитеттің рөлі өсіп, көтеріліп кетті.
Конвент 1793 жығы маусым айында жаңа конституцияны, халықтың үстемдігін және «Адам және азамат құқығы туралы» Декларацияны қабылдады. Бұлардың мейлінше прогрессивтік бағытта жазылған құжаттар болады. Франция біртұтас және бөлінбейтін республика деп жарияланды. Мүоіктік жағдайға қарамастан жиырма бір жасқа толған азаматтар сайлау құқығына ие болды. Якобиншілер конституциясын 1791 жылғы конституциямен салыстырғанда ол бұрынғы конституцияны артына қалдырды. Көп елдердің буржуазиялық төңкерісі үшін үлгі болды. Алайда конституция ірі меншік иелеріне ешқандай шектеу енгізген жоқ, бұл оның демократиялық сипатын көрсетті. Конституция 1793 жылы «адам және азамат құқығы туралы» декларациясынан басталады, онда халық егемендігі туралы айтылады. Заң шығарушы жиналыс үшін тікеклей сайлау өтетін. Кез келген азамат сайлауға, қатысуға құқылы
49.Францияның 1804 ж. Азаматтык Кодексі.
Континетальдық құқық жүйесінде заңдарды жүйелеу жұмыстары ХІХ ғасырдың басында белсенді жүргізілді. Сол жұмыстарды басқарған саяси қайраткерлердің Наполеон Бонапарт. Ол Францияны басқарған кезде 1804 жылы Азаматтық Кодексті қабылдады. Бұл Кодекс римнің құқық жүйесі негізінде жасалған еді. Оның ішкі құрылысы тұлағалар, заттар, міндеттемелер деп бөлінді. Кодекс бойынша ол тұлғалардың қатарына жай адамдар және заңды тұлғалар ұйымдар жатқызылды. Тұлғалардың бәрінде заң алдында тең екендігі көрсетілді. Кодекс бойынша феодалдық жеңілдіктерге және жеке құқтарға байланысты нормалардың бәрі жойылды. Кодекстің бірінші бөлімінде адам туралы, неке құқығы туралы, некені бұзу мен ажырасу туралы, отбасы қатынастары туралы, некесіз туған балалар туралы, әке билігі туралы, кәмелетке толмағандар мен қамқоршылар қолындағы балалардың құқықтары туралы мәселелер қамтылды. Екінші бөлімінде заттар,олардың түрлері, жекеменшіктің түрі, дүние мүлік, меншік туралы мәселелер толық қамтылды. Мыс: 554-бап бойынша «меншік бұл абсолютті түрде қолдану және билеу, қолдану заңға немесе регламентке қарсы болмау керек» деп жазылған . Үшінші бөлімінде негізінен міндеттемелер туралы құқық нормалары қамтылған. Онда шарттар оның жасау жолдары, мұрагерлік туралы, жалдану келісім туралы өсиет туралы нормалар қамтылды. Бұл бөлімде көрсетілген нормалар буржуазиялық тіршілікке кәсіпкерлікке жол ашты. Кодекс негізгі буржуазиялық қарым – қатынастарының нышандарын бекітті. Жеке меншік ең қасиетті қол сұғылмайтын құқық , өнеркәсіптің, шарттардың бостандығы, мемлекеттің жұмысшы мен жеке меншік иесінің қарым қатынастарына араласпайтындығы реттеліп көрсетілген. Наполеоннің бұл кодексі буржуазиялық қарым қатынастарды реттеуге бағытталған сол кездегі мемлекеттің негізгі құқықтық актісі еді.
50.Францияның 1810 ж. Қылмыстық кодексі. 1810 ж Францияда Қылмыстық кодекс қабылданды. Бұл өзінің заманына өте жақын кодекс еді. Ол азаматтардың істеген қылмыстарын үшке бөлді: бірінші, жеңіл қылмыстар, оларды істеген азаматтар полицияның жауапкершілігіне ұшырайды, оларды полицейлік тәртіп бұзу деп атайды. Екінші, қылмыстар, оларды істеген адамдар түзету жасына тартылады. Үшінші жазықты болушылық, теріс қылық, ауыр қылмыстар, ұятты қылмыс, бұларды істеген адамдар ұятты ж\е ауыр қылмыспен жазаланады.
Қылмыстық жазалар азаптау, масқаралау ж\е тек масқара деп бөлінеді.
Азаптау жазалары: өлім, өмір бойы жер аударылып, азап жұмыстарына жіберу, деспотия сайлау құқығынан айыру, тыштандыратын үйге орналастыру
Масқаралау жазалары: масқарасын шығару, масқаралау бағына байлау, мойына жіп байлап, қуып шығу, азаматтық деградация
Түзету жазалары: түрмеге салу, уақытша саяси. Азаматтық ж\е неке құқығын жою.
51.Франциядағы Төртінші ж/е Бесінші Республикалар
1946 жылғы сәуір айында құрылтай жиналысы конст/ң жобасын жасап аяқтады. Бұл жоба б/ша жалғызпалаталық парламент енгізу, президентті вето құқығынан, парламентті таратып жіберу құқығынан, кешірім жасау құқығынан айыру ж/е де өнеркәсіптің жекелеген түрлерін ұлттандыру бекітілді. Бұл жоба референдумның барысында қайтарылып жіберілді. Конст/ң жаңа жобасы 1946 жылғы қазандағы референдумда бекітілді. Преамбулада 1789 жылғы Адам ж/е азамат құқықтары т/лы Декларацияда жарияланған азаматтың құқықтары мен бостандықтары салтанатты түрде бекітілді. Сонымен қатар, қосымша саяси құқықтары да енгізілді. Республика жаулап алушылық соғыстарды жүргізбеуге міндеттенді. Конст/я парламенттік республиканы құруды көздеді.
Бесінші республика. Төртінші республиканың конст/қ режимінің құлауының тікелей себебі болып Алжирдегі жағдайлар табылды. Онда 1958 жылдың сәуір-мамыр айларында ұлт азаттық көтерілісті басуды талап еткен оңшыл күштер күшейе түсті. Жаңа конст/ң жобасы жасалды. Оның негізін Голльдың идеялары құрады. 1958 жылғы конст/ны қабылдау Бесінші республиканың п.б/н білдірді. Конст/ға сәйкес президентке атқарушы биліктің басшысы ретінде көптеген өкілеттіктер берілді. Үкіметтегі үшінші тұлға болып премьер министр табылды, ол үкіметке басшылық жасады. Конст/ң негізінде құрылған жаңа орган болып Конст/лық кеңес табылды. Оларды палаталар төрағалары мен президент теңдей тағайындайтын. Францияның барлық экс президенттері оның өмір бойлық мүшелері болып табылды. Атқарушы биліктің нормативтік актілеріне бақылауды мемл/к кеңес жүзеге асыратын. Бесінші республиканың режимі 1969 жылы Голль отставкаға кеткен соң да сақталып қалды.
52.Герман империясының 1871 ж. Конституциясы.
Бұл конституция бойынша Германия федерацияға ауысты. Оның құрамына 22 монархия (4корльдік, 18герцогтіктер мен графтіктер) 3 қала Любек, Бремен, Гамбург кірді. Бұл конституция бойынша Германия сыртынан парламенттік монархия болғанымен, неміс халқы Пруссия юнкерлері әрекетінен ең реакциялық топтың үстемдігін сезді, бұл имперлік конституция мемлекттердің шиеленіскен және шатысып қалған құқықтық тәртібін бір арнаға келтіре алған жоқ. Ол халықтың өкілдігін одақтық мемлекетте теңестіре алмады, сословиелік айырмашылықтар мен айрықша құқықтарды жойған жоқ. Сондықтан да германдық империя полицейлік бюрократтық империя болды. Жетекшілік жағдайда Пруссия астана етіліп Берлин қаласын бекітті. Бұл герман федерациясының ерекшеліктері өте көп еді. Жалпы федеративтік органдардың билігі өте күшті, ал субьектілердің құқықтары бір біріне тең емес болатын. Германияда жалпы империялық әкімшілік болған жоқ, қабылданған жалпы заңдардың орындалуы империя мүшелерінің қолында болды. Бұл конституция Германияның солтүстік одақтың конституцияна ұқсас. Бірақ король бүкіл федерацияның басшысы емес, ол мұрагерлік монарх. Федерация субьектілерінің саны көбейді. Бұл федерацияға Эльзас және Лотарингия кірді. Эльзас пен Лотарингия Германияның құрамына ерекше империялық аудан ретінде кірді. Оларды орталыұтан тағайындалған обер президент басқарды. Германияның жылғы конституциясының түзетулері өте жеңіл жасалған. Ол үшін рейхстаг және бундесраттың шешеімі керек болды. Бірақ бұл түзетулерді жою үшін Одақтық кеңесте он төрт дауыс болуы шарт. Бұл конституция Германия үшін жақсы прогрессивтік өзгерістер алып келді. Бұл өзгерістер орталық федеративтік биліктің күшеюімен байланысты.
Бундесрат одақтық кеңес парламенттің жоғарғы палатасы, уәкілдер корпусы оның мүшелері өз мемлекеттеріндегі өкімет өкілдері олар арнайы императордың жаңына жіберілген. Бундесратта елу тоғыз болады, олардың он тоғызы Пруссиядан жіберілген еді. Кейінірек олардың саны алпыс бірге жетті. Бірақ Пруссия бұрынғыдай он тоғыз мүшесін жіберіп тұрды. Бұл мемлекеттік орган неміс ұлтының егемендігін көрсететін әрі әкімшілік сот және заң шығару функцияларын атқаратын орган болатын. Оны атқаратын функциялары Рим мемлекетіне өте ұқсас. Ол басқа органдарға берілмеген функцияларды атқарады. Бұл герман империясының ең маңызды органдары еді.
Рейхстаг 397адам сайлауына бәрі қатысатын. Сайлау тікелей және құпия өтетін. ІЗІ мың адам бір депутатты сайлайды. Барлық депутаттардың 236 Пруссиядан сайлайтын. Рейхстаг үш жылға сайланады, сайлауға 25 жасқа жеткен ер адам қатысады. Рейхстаг мәжілістеріне император шақыртылады. Ол жылына бір шақыртылып қызметін ашық істеуге тиісті.
53.Германияның 1900ж. Азаматтык зандар жинағы
Рим құқығының ең күшті ықпалы тиген кодекс ГАЖ. Оның бірінші кітабы 7 бөлімнен тұрады. Оларда тұлғалар, жеке адамдар, занды тұлғалар, зан келісімдерінің жағдайлары туралы және заттар,зандық істер, әрекет қабілеттілігі туралы айтылған. Заңды тұлағалар одақтар және мекемелер болып бөлінеді.
Екінші кітабы міндеттемелер. Міндеттемелер заттардан бурын айтылған.
Үшінші кітабы заттар құқығы. Жеке меншіктің иесі өзінің заттарына не істесе де құқықты. Оның құқықтары шектелген жіне шектелмеген құқықтарға бөлінеді.
Төртінші кітабы неке нормалары туралы. Некеге әйелдер 16, ер адамдар 21 жасқа толғанда тұратын, некеге тұру үшін тек әкенің келісімі керек. Некесіз туған балалараға келісімін шешесі береді.
Бесінші кітабы мұрагерлік құқық. Мұрагерліктің заң және өсиет бойынша. Заңды мұрагерлік алдында екі мақсат кояды: жеке меншік тек жеке адамдардың, туысқкандардың қолында қалу керек жіне жеке меншік ыдыралуға тиіс. Бұл ірі кодекс өзінің заманына сәйкес болғанын заңды тұлғалар туралы айтылғанынан байқаймыз.
54.Германияда нацистік партияның билік басына келуі. Нацистік Германияның 1933-34 жылы шығарған негізгі заңдары.
1933 жылғы ақпанда сөз, басылым, жиналыс бостандықтарын жойған Герман халқы мен мемл/ін қорғау т/лы декрет қабылданды. Сол айда полицияға шексіз өкілеттіктерді берген Герман халқын қорғау т/лы декрет қабылданды. Елде жалғыз партиялық әскерилендірілген саяси жүйе орнады. Үкімет партияның бақылауына өтті. Ұлтшылдар партиясының мүшелерінің қылмыстарын соттардың жалпы жүйесінен бөлек, партиялық соттарда қарастырылды. Жаңа үшінші рейхты құру үшін ұлтшылдарға бүкіл әлемді жаулап алушылық қимылдар қажет болды. Экономиканы басқару ісі монополиялардың көмегімен орталықтандырылған сипатты иеленді. 1934 жылғы 27 ақпандағы заңмен шаруашылық палаталары жалпы империя ж/е провинциялық палаталар құрылды. Бұл палаталарды ірі монополистер басқарды. Экономиканы картельдеу процесі осы шаруашылық палаталардың көмегімен жүзеге асырылды. Бірқатар ұсақ кәсіпорындар таратылды.
55.Германиядағы 1919 жылғы Веймарлық Конституция.
1919 жылдың қаңтар айында Веймар қаласында Құрылтай өтті. Оның сайлауында буржуазиялық және социал демократиялық партиялар қатысты. Германияның президенті болып Эберт сайланды. Үкімет осы үш партияның өкілдерінен тұрды. Құрылтай жиналысында жаңа конституция қабылданған еді. Оның алдында тұрған мақсаттардың бірі Пруссияның үстемдік рөлін жою. Осы Конституцияның тағы бір ерекшелігі шаруашылық саласының реттелуі. Бұл конституция жыл бойы қолданылды.Конституция парламенттік республика деп бекіткен. Бірак ол империя деген атағын сақтады. Ол екі палатадан тұрды. Рейхстаг және рейхстраттан тұратын. Оны сайлау үшін Германия 35 сайлау округіне бөлінді. Сайлауга әйелдер және 18 жаска толған азаматтар қатысатын болды. Германияның федералдық құрылысын рейхстрат деген жоғарғы палатынң құрылысы көрсетті. Ол Германияның 18 жерінің өкілдерінен құрылды. Олардың 15-і республика, 3-і ерікті қалалар. Гермнаияның жерлерінде өзінің федералдық конституцияға сәйкес келетін конституциясы және ландтаг деген заң шығарушы органы мен үкіметі болатын. Германияның президенті 7 жылға сайланды. Перизденттің құқықтары өте күшті болатын, оның құқықтары императордың құқықтарынан артық болмаса кем емес. Империя үкіметінің басшысы Канцлер, бұл Германия мемлекетінің ерекшелігі. Барлық буржуазиялық демократиялық құқықтар мен бостандықтар Конституцияда жарияланған. Германияның әлеуметтік саясаты әрқашанда күшті болатын, оның жұмысшы табы жақсы ұйымдасқан. 8 сағаттық жұмыс уақыты, еңбекті қорғау, мемлекеттің жұмысшыларына көмектің түрлерін беруі, осы Конституцияның прогрессивті жағын көрсетеді.
56.Италияда 1919ж фашистік партия диктатурасының заңды түрде орнауы.
Италия 20 ғасырды конст/қ монархиялық мемл ретінде аттады. Бұл кезде Италияда дамыған банкілік капитал мен өнеркәсіптік өндіріс болған. Солт/к Италия өнеркәсіптік сипатты, ал Оңт/к Италия ауыл шаруашылық сипатты иеленді. Италияның негізгі заңы болып 1848 жылғы Пьемонт статут сақталып қалды. Осыған сәйкес, заң шығарушы билікті патша мен парламент жүзеге асырды. Патша күшті президенттік билік орын алған мемлекеттегі президенттің функцияларына тең келетін функцияларды жүзеге асырды. Бірінші дүниежүзілік соғыста Италия жеңген мемл/ң жағында болды ж/е аграрлық мемлекеттен аграрлық индустриялық мемлекетке айналды. Мұндай даму барысында қоғамның әлеум/к белгілері б/ша түрге бөлінуі орын алды. Жұмысшылар қозғалысы күшейе түсті. Ірі кәсіподақтық бірлестік жалпы итальяндық еңбек конфедерациясының қызметі ерекше маңызға ие болды. Осылайша Италияда фашистік партия диктатурасы заңды түрде орнады.
57.1889ж. Конституция бойынша Жапонияда формасы жағынан конституциялық, ал мазмұны жағынан абсолюттік монархия орнағандығын дəлелдеңіз.
Жапон халқының еңбекқорлығы,ақылдлығы, қанаудың жоғарғы нысаны,халықаралық қатынастардың жақсы қалыптасуы Жапонияның капиталистік дамуына жағдай туғызғаны айқын. Ол өте жылдам ірі капиталистік мемлекеттерге айналды және көрші елдерге қарсы өткізілген акциялары қосылды. 1889 жылғы Жапонияның Конституциясы саяси қозғалыстың белсенділігіне алып келді. Сол жылы жылы басталған мықты оппозициялық қозғалыс "Дзию минкен ундо "қозғалысы. (Бостандық және халық құқықтары үшін қозғалыс). Буржуазия мүдделерін оның жағына көшкен дворяндардың жақтауы, халық кейбір өкілдерінің оларды қолдауы да таңданарлық құбылыс еді. Бәрін біріктірген бір жалпы талап емлекеттік Конституцияны қабылдауға тиісті. Императордың жанындағы Құпия Кеңес Конституцияның жобасын қарады. Бұл Конституцияны Жапонияның императоры 1888 жылы халыққа сыйлап, 1889жылы ол күшіне енді. Конституциямен қатар қабылданған бірнеше конституялық заңдар болатын. Олар император сарайы тралы, прлер палаталары туралы, сайлау туралы заңдар. Сонымен,Жапонияның мемлекеттік құрылысы өзгерді. Жоғары билік императордың қолына жинақталып, екі палатадан тұратын парламент құрылды, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары жарияланды.
Конституцияның бірінші тарауында "Жапон империясы үздіксіз мәңгілік императорлық династия басқаруында болад"деп айтылған. Императордың еке басы қасиетті деп саналып, ешкім де қарсы келуге тиіс емес. Император мемлекет басшысы, ол жоғарғы билікке ие және осы Конституцияның қаулылыраына сай билікті жүзеге асырады. Ол әскер және флоттың жоғарғы қолбасшысы болып табылады, ол соғыс жариялайды, бейбітшілікке шақырады,келісім шарттарды жасайды. 1889 жылғы Конституция Жапония император билігін күшейтті. Ол ешкім тиісуге шесіз құқықардың көбін бергені сөзсіз. Оның қол астындағыларға "заңмен бекітілген мөлшерде"демократиялық бостандықтарды пайдаануға рұқсат беріледі.
Бірде бір заң империя парламенттің қлдауынсыз шықпайды. Император парламентті тарта алтын құқығы бар. Ол парламент қаблдаған заңдарға қолын қояды, оларды жариялайды, заң шығару бастамаына да ие. Ол парламенттің мәжілістерін салтанатты түрде ашады, жабады. Кабинет парламенттің алдында жауапты емес.
Жапонияның үкіметінің құрамы бірыңғай министрледен тұрады. Олар өз ақылын императорға айтуға тиіс және сол үшін императордың алдында жауап береді. Мемлекеттік заңдар туралы барлық заңдар, түрлі императорлық жарлықтар мен актілер министрлер арқылы бекітілген. Үкімет парламентінің алдында емес, императорлың алдында ғана жауапты. Парламент үкіметтің ұсынға нбюджетіне келіспесе, үкімет отставкағ кетпейді, былтырғы жылдың бюджеті қабылданады. Сонымен парламент үкіметке сенімсіздік білдіре алмайтын. Жапонияның 1889 жылғы конституциясы рекциялық конституция деп саналады. Ол императордың, помещиктердің және буржуазияның одағын заң жүзінде бекітті. Монархия іс жүзінде буржуазияық – помещиктік монархияға айнлды. Жапонияның капитализмнің дамуының ерекшеліктері көп. жапония бір ғасырларда басқа мемлекеттерге жабық болды. Сол кезде бір жағынан феодалдық консервативтік қарым қатынастар сақталғанымен, капиталистік қарым қатынастар дами бастады. Жапония отарлық жағдайдан сақталып қалды, шетел капиталы оған құйылған жоқ. Жапониядағы 1868 жылғы буржуазиялық төңкерістің аяқталмай қалғаны белгілі. Ол монархияны да, феодалимнің басқа кейбір қалдықтарын жоя алмады. Жапонияның аралдық жағдайы оның мемлекет ретіндегі ерекшеліктерін сақап қалуы үшін тиімді болды. Жапонияның ерекшілігі дін жағынан да байқалды:олардың ежелгі діні-синтоизм, жергілікті рулардың, тайпалардың діні,ал екінші діні - буддизм, бұл дін өмірдің қатты жағдайларын , қиын оқиғаларды ,ауруды, өлімді жеңілдету бағытында болатын.
Жапонияның Конституциясы буржуазияның дамуына жол ашқан аса маңызды құжат болып табылады. Императордың билігі конституция бойынша күшті болғанымен, кейбір салаларда шектеліп қалды. Бұл монархияны дуалистік монархияға жатқызуға болады. Сонымен, осылай Жапония мемлекеті осы Конституция бойынша формасы бойынша конституциялық, ал мазмұн жағынан абсолюттік болып табылады.
58.Жапонияның 1947 ж Конституциясы.
1947 жылы 3 мамырда күшіне енген жапон конст/сы императорды ұлт пен мемл/ң рәмізі ретінде жариялайды. Императордың мемл/к істер б/ша барлық әрекеттері Кабинетпен келісіліп отыруы тиіс болған. Сонымен қатар, бұл Конст/я жапон халқының соғыстан бас тартуын ұлттың егемендігі құқығы ретінде ж/е әскер мен әскери флоттың болмауын жариялады. Формальды теңдік пен қандай да болмасын нысанда, қандай да болмасын белгісі б/ша кемсітуге жол бермеу танылды. Тең жалпыға ортақ сайлау құқығы жарияланды. Заң шығарушы билікті екі палатадан тұрған Парламент жүзеге асырды, оның палаталары: Өкілдер палатасы ж/е Кеңесшілер палатасы. Екі палата да сайланбалы болды: біріншісі 4 жылға, екіншісі 6 жылға сайланды. Парламент сессиялары жылына бір рет шақырылатын. Өкілдер палатасы қабылдаған заң жобасына байланысты кеңесшілер палатасы басқа шешім шығарған болса, бұл жоба өкілдер палатасының қатысушы мүшелерінің кем дегенде үштен екі бөлігі қайта қабылдағанда ғана заңға айналатын. Атқарушы билікті премьер министр мен мемл/к министрлерден құралған кабинет жүзеге асырды. Ерекше атап өтетін жайт, конст/я барлық министрлердің азаматтық тұлғалардың болуын талап етті. Мемл/к министрлердің басым көпшілігі сияқты премьер министр да парламент мүшелерінен қатарынан ұсынылатын. Кабинет парламенттің алдында ұжымдық жауапкершілікте болды. Сот билігін басында жоғарғы сот тұрған соттардың біртұтас жүйесі жүзеге асырды. Судьялар 10 жылға сайланатын, ал егер заңмен белгіленген жасқа жетпесе, қайтадан сайлана алатын. Сонымен қатар, жоғарғы сот кез келген заң мен актінің конст/ға сай н/е сай емес екендігі жөніндегі мәселені шеше алатын.
59.Қытайдағы 1911 жылгы революция. Маньчжур билігін құлату және республиканы жариялау.
Сунь Ятсен тұрған Қытайды қайта өрлету одағының басшылығымен революциялық ұйымдар құрылды. Қытайдың біріккен одағына Сунь Ятсен президент болып сайланды. 1911 жылы 10 қазанда Учан қаласында солдаттар көтеріліске шықты, Синьхай революциясы басталды. 1911 жылғы 25 желтоқсанда Сунь Ятсен Қытайдың президенті болып сайланды. Монрахия контрреволюциялық күштермен келісудің нәтижесінде жойылды. Қытайлық революциялық бірлескен одақта либералдар жеңіске жетті. Олар партияның таратылуын ж/е оның ұсақ буржуазиялық партиялармен бірігуін талап етті. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Қытайда күшейген ұлттық буржуазия мен қытай нарығындағы шетелдік монополистердің арасындағы қайшылықтар өрши түсті. Халықтың белсенділігі ұлт азаттық белсенділігі ұлт азаттық бағытқа бет бұрды. Халықтың белсенділігінің артуы Гоминьданның оң қанатының контрреволюциялық бағытты ұстануына түрткі болды. Халықтық саяси кеңесушілік конференцияның бірінші сессиясы ашылды, оның жұмысына барлық демократиялық партиялар мен қозғалыстардың делегаттары қатысты. Мемл/к биліктің жоғарғы органы болып орталық халықтық үкіметтік кеңес табылды. Осылай мемл/ң саяси құрылымын өзгертусіз экономиканы басқарудың нарықтық әдістері үшін үлкен бостандықтар туындады. Реформалардың нәтижесінде ҚХР дамыған мемл/ке айналды.
60.ХХ ғасырдың екінші жартысындағы Қытай мемлекеті. 1954 жылғы Конституция. Үлкен секіріс және Мәдени революция.
1949 жылы 21 қыркүйекте сессия конференцияға біртұтас фронт ұйымы ретінде мәртебе беріп, ҚХР орталық халықтық үкіметін ұйымдастыру т/лы заңды ж/е жалпы бағдарламаны қабылдады. 1949 ж 1 қазанда ҚХР жарияланды. Мемл/к биліктің жоғарғы органы мемл/к әкімшілік кеңес, ұлттық революциялық әскери кеңес жоғарғы сот болып табылды. 1953-54 жылдары ел тарихындағы халықтық өкілдер жиналысына алғашқы жалпы сайлаулар өтті. 15 қыркүйекте Пекинде халық өкілдерінің жалпы қытайлық жиналысының бірінші сессиясында ҚХРдың Конст/сы қабылданды. Осыған сәйкес биліктің жоғарғы органы ХӨЖЖ, ал оның сессияларының арасындағы үзілістерде тұрақты комитет болып табылды. 60 жылдардың басында Мао Цзэдун Үлкен Адымға тексеру жасады. Партия идеялық жағынан Үлкен Адымды жақтаушыларға ж/е оның қарсыластарына бөлінді. 1957 жылы Қытайдың алғашқы бесжылдығынан кейін Мао Цзэдун Қытайдағы «нағыз социализмді» құрудың жылдамдығын арттыруға шақырды. Осыны жүзеге асыру үшін ол ауылдардакоммуналар орнатып, Үлкен секірісті бастап жіберді. Жалпы бұқараны жұмылдыру ісі де осы кезден басталды. Үлкен секірістің нәтижесінде болат қорытудың және ауыл шаруашылықөнімдерін өндірудің көлемін 1957 жылмен салыстырғанда екі есе көбейту көзделді.
Мао Цзэдун ж/е оның жақтаушылары Мәдени революция атты іс қимылдарды жүзеге асырып, партиялық ж/е мемл/к органдарда тазалаулар жүргізді. 1975 жылы Мәдени революцияның саясатын заңды түрде бекіткен конст/я қабылданды. Биліктің өкілдік органдарының кейбір құқықтары шектелді. Алайда Мао Цзэдунның өлімі мемл/к құрылымның демократизациялануына ж/е 1978 жылы жаңа Конст/ны қабылдауға алып келді. Елде құқық шығарушылық қызмет белсендене түсті, бірқатар кодекстер қабылданды. Осылайша ҚХРдың реформаларына 20 жыл толды.