Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
МАЗМҰНЫ
I. Түсіндірме беретін жазба................................................................................
ІI. Пәннің мазмұны..............................................................................................
ІІ.1. Кіріспе...........................................................................................................
ІІ.2. Негізгі бөлім.................................................................................................
-тақырып. Шет елдердің конституциялық құқығының пәні, қайнар көздері және жүйесі..........................................................................................................
2-тақырып Шет елдердің Конституциялары...................................................
3-тақырып. Шет елдердегі басқару нысандары................................................
-тақырып. Шет елдердегі саяси партиялар және саяси жүйелер..................
-тақырып. Шет елдердегі сайлау құқығы және cайлау жүйелері.................
-тақырып. Шетелдердегі адам және азаматтың құқықтық мәртебесінің негіздері................................................................................................................
-тақырып. Шетелдердегі мемлекет басшысының құқықтық мәртебесі.......
-тақырып. Шет елдердегі Парламент. Парламент депутаттарының құқықтық мәртебесі............................................................................................
-тақырып. Шетелдердегі Үкімет......................................................................
-тақырып. Шет елдердегі сот билігінің конституциялық негіздері............
-тақырып. Шетелдердегі жергілікті басқару мен өзін-өзі басқару органдары.............................................................................................................
-тақырып. АҚШ-тың конституциялық құрылымы......................................
-тақырып. Ұлыбританияның конституциялық құқығының негіздері........
-тақырып.Әкімшілік-аумақтық құрылымдар және жергілікті жерлердегі билікті ұйымдастыру
-тақырып.Жаңа тәуелсіз мемлекеттердің конституциялық құқық ерекшеліктері
III.Тесттер.
ІV. Ұсынылатын әдебиеттер тізімі...................................................................
Түсіндірме беретін жазба
Қазіргі кезде шет елдердің конституциялық құқығы ғылым және оқу пәні ретінде өзінің қарқынды дамуымен сипатталады.
Қазақстан Республикасында дсмократиялық құқықттық мемлекет пен азаматтық қоғамды қалыптастыру мен дамыту барысында түрлі мемлекеттердің көптеген демократиялық құқықтық институттарын белсенді түрде енгізу қажеттілігі анық. Қоғамның мемлекеттік-құқықтық институттарының ұйымдастырылуы мен қызметін құқыктық реттеу Қазақстан Республикасының құқықтық базасының дамуының аса маңызды бағыттарының бірі болып табылады, конституциялық заңнама ең алдымен мемлекеттің экономикалық саяси, әлеуметтік, мәдени негіздерін нығайтуға негізделген.
Шет елдердің конституциялық құқығы шет елдердің конституциялық құрылымы негіздері мен мемлекеттік құр тәжірибесін кешенді түрде зерттеуді мақсат етіп кояды.
«Шет елдердің конституциялық құқығы» курсы мемлекет және құқық теориясы, саяси-құқықтық ілімдер тарихы, Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы халықаралық құқық сияқты пәндермен тығыз байланысты. Шет елдердің конституциялық құқығы мемлекет пен құқықтың жалпы тарихы, Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы сияқты пәндерден бастау алады. Шет елдердің конституииялық құқығы саласындағы терең білім алудың міндетті шарты ҚР-ның конституциялық-құқықтық институттарының мәні мен мазмұнын, түрлі мемлекеттердегі мемлекеттік басқару жүйесінің ерекшеліктерін ұғыну болып табылады.
«Шет елдердің конституциялық құқығы» пәнінің алдына қойған міндеті -тәлімгерлерді шет елдердің конституциялық құқығы ғылымының негізгі теоретикалық жақтарымен, адам және азаматтың құқықтық жағдайының негіздерімен, өзге елдердің мемлекеттік билік органдары жүйесімен, сайлау құқығы мен сайлау жүйесінің негізгі ережелерімен, азаматтық институтының құқықтық негіздерімен таныстыру.
Тәлімгер оқу материалын біліп қана қоймай, сонымен қатар шет елдердің конституцияларымен, монографиялық материалдармен, заң баспаларының мақалаларымен танысуы керек.
Шет елдердің конституциялық құқығының негізінс шет елдердегі мемлекеттік билік органдарының ұйымдастырылуы мен әрекет етуіне, адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына, олардың қамтамасыз ету кепілдіктеріне қатысты нормативтік актілер жатқызылған.
КІРІСПЕ
Әлемдегі жаңа экономикалық, саяси, әлеуметтік нақтылығын сипаттайтын шет елдердің конституциялық құқығының қалыптасуы демократия мен азаматтық қоғамның дамуы мәселелеріне арналған жаңа ғылыми зерттеулердің қажеттілігін тудырады.
Қазіргі уақытта конституциялық құқығы ғылымында конституциялық құқықтық пәні мен әдістері, конституционализм мен парламентаризм теорияларының сұрақтары жан-жақты зерттеліп, құқықтық. әлеуметтік мемлекеттің арнайы белгілері талқылануда, адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мәселелері, оларды қамтамасыз ету кепілдіктері жаңа тұрпатта қарастырылуда.
Аталмыш курс Қазақстан Республикасының конституциялық-құқықтық заңнамасын жетілдіру үшін аса қажет болатын өркениетті мемлекеттердің конституциялық-құқықтық даму тәжірибесін талдау аясындада маңызды
Конституциялық заңнаманың қарқынды дамуын, конституциялық құқықтық қатынастардың күрделілігі мен сан қырлылығы ескеріле отырып, дәрістік және семинар сабақтарының тақырыптық жоспарларында тәлімгерлермен шет елдердің конституциялық құқығының маңызды мәселелерін теоретикалық тұрғымен қатар тәжірибелік тұрғыдан да зерттелуі қарастырылған.
Конституииялық құқықтығы нормаларын терең зерттеу, олардың әрекет етуінің механизмі мен ерекшеліктері» ұғыну болашақ заңгерлердің қызмет ету саласына байланыссыз аса қажет. Сондықтан шет елдердің конституциялық құқығы «Заңтану» мамандығы бойынша жоғарғы оқу орындарының студенттерімен оқылады.
Шет елдердің конституциялық құқығы ғылымы Қазақстан Республикасында айтарлықтай кең таралған. Мәселен, шет елдердің конституциялық құқығының жекелеген мәселелеріне қазақстандық авторлардың мақалалары арналған (Л.Шоманова, Л.Морозова, А.Тастенова: Система государственного управления Японии//Юрист. 2006. №1; осы авторлардың: Система госуправления в США //Юрист. 21X16. №2; тағы да солардың: Система государственного управления в Канаде //Юрист. 2006. №3і; Мухамеджанон Э.Б. Избирательное право зарубежных стран. 1997 ж.; Парламент Республики Казахстан и законодательные органы зарубежных стран: Общие вопросы. 1997; Башимов М.С. Институт омбудемена (уполномоченного по правам человека). 2003; Лупарев Г.П. Правовое положение личности и зарубежных странах. 2001. шет елдердің конституциялық құқығы бойынша Л.К.Абельдиновтың. Ө.Конабаевтың, А.Божқараұлының оқулықтары жарық көрген.
ІІ.2. Негізгі бөлім.
1-тақырып. Шет елдердің конституциялық құқығының пәні, қайнар көздері және жүйесі.
. Конституциялық құқық ұғымын түсіну және оның құқық ғылымы саласындағы алатын орны.
. Шет елдер мен ҚР конституциялық құқығының айырмашылықтры.
.Әрқашан да конституциялық құқық заң салаларының негізгі бір тармағы ретінде ерекше мәртебеге ие. Өйткені, конституциялык құқық негізгі заң нормаларының өте маңызды белгілерін, атап айтқанда, адам мен азаматтардың занды мәртебесін, мем-лекеттік органдардын ұйымдастырылуы мен саяси құрылымдық жүйесін және өзін-өзі басқарушы органдарды, сондай-ақ белгілі бір елдің тұтас құрылысын анықтайды.Белгілі бір мемлекеттің заң жүйесіндегі конституциялық құқық сол елдегі қоғамдық қарым-қатынастарды реттеуде ерекше орын алады. Конституциялық құқық кешенді түрде: адамдар мен адамдар (азаматтар) арасындағы, қоғам мен мемлекет арасындағы қатынастарды реттейді, басқару тетіктерімен мемлекеттің құрылысын анықтайды, мемлекеттік билік пен өзін-өзі басқарудың негізгі принциптерін жүзеге асырады.Конституциялық құқықты заң салаларының басқа тармақтарынан бөліп керсететін әдіс құқықтық реттеу әдісі. Ол саяси тәртіптердің мәні мен сипатын тереңірек түсінуге жол ашады.
Конституциялық құқықтың институттары. Белгілі бір мемлекеттің негізгі қоғамдық қарым-қатынасын құрайтын субъектілер сол елдің конституциясы арқылы айқындалады (мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес карым-қатынастың негізгі субъектілеріне: Қазақстан Республикасының азаматтары, Парламент, Үкімет, Президент, т.б. жатады).
Конституциялық құқық нормалары. Бұл ең алдымен мемлекеттің өзі үшін және қарым-қатынастың негізгі субъектілеріне арналып мемлекет тарапынан бекітілген (жалпыға міндетті) қағида-ережелер.
Конституциялық құқықтың негіздеріне- құқықтық нормативтік актілер; соттық преценденттер; құқықтық дағдылар; халықаралық және мемлекет ішіаралық келісімдер жатады.
Құқықтық нормативтік актілер өз кезегінде: заңдарға, атқарушы өкіметтің нормативтік актілеріне, сот органдары мен конституциялық бақылау (қадағалау) органдарының нормативтік актілеріне, парламент регламенттеріне, жергілікті өзін-өзі басқарушы актілерге бөлінеді.
Заңдар өз алдына: негізгі (конституция), конституциялық, органикалық және әдеттегі болып бөлінеді.
Конституция, яғни, мемлекеттің негізгі заңы өз кезегінде- адамдар мен азаматтардың құқық мәртебесін;
басқару нысаны мен мемлекеттің құрылым түрін; саяси жүйесін; конституциялық органдарды ұйымдастыру мен қызметі принциптерін;қоғамдық қарым-қатынастардың ең маңыздыларын реттейді.
Конституциялық заңдар. Қазіргі дәуірдегі әр түрлі еддердің конституциясына көз жүгірткенімізде олардың алуан түрлі сипатта әрі әр түрлі мәнде екеніне көз жеткіземіз. Мысалы, Ресей Федерациясы Конституциясының 108-бабы бойынша бұл елдегі федеральдық конституциялық зандар конституцияда белгіленген тәртіп бойынша қабылданды. Бұл федеральдық конституциялық заңдар Федерация Кеңесі мүшелерінің жалпы санының төрттен үш бөлігінен кем емес және Мемлекеттік Дума депутаттарының жалпы санының үштен екі бөлігінен кем емес дауыс берілгенде ғана қабылданады. Қабыдданған заңдар, Конституцияның 4-бабына сәйкес, бүкіл Ресей Федерациясы территориясында ең жоғарғы (үстінен қараушылық) күшке ие болады. Ал, Қырғыз республикасында Жоғарғы Кенес (Парламент) депутаттарының жалпы санының үштен екісінен кем емес дауыс бергенде конституциялық заңдар қабылданады. Жай заңдар, Кырғызстан Республикасы Конституциясының 66-бабына сәйкес, депутаттардыц басым көпшілігі дауыс берсе қабылдана береді. Біздің республикамызда да осы іспетгі түрде зац кабылдау рәсімі өткізіледі.
Органикалық заңдар. Кейбір елдерде мемлекеттік органдардың мәртебесін конституциясының бланкетті баптары негізіңде органикалық (байланыстырғыш) заңдар белгілейді. Мысалы, Франция Конституциясы бойынша органикалық зандар парламенттің екі палатасының да өкілеттігін, олардың санын, сайлау шарттары мен акы төлеуді белгілеп береді. Сол үшін де бұл елде парламент қаржыға тиісті зандарды тек органикалық заңдарға сай қабылдайды. Ал, енді Марокко корольдігінде органикалық зандар шектеулі зандар, декрет зандар, дахирлерге (король актілері) қарағанда қоғамдық карым-қатынастардың ете маңызды тұстарын реттейді.
Жай заңдар. Мұндай нормативтік актілер өз елі ішінде Конституциялық не органикалық зандар қодданбаған жағдайда қолданылады. Мысалы, Өзбекстан Республикасының Эстон Республикасының және т.б. елдердін зан шығарушылық тәжірибесінде Конституция бойынша тек жай зандар шығару қалыптаскан.
Кейбір елдердің нормативтік құқықтық актілері парламент кызметін уакытша аткарып, заң күшіне ие болады. Мысалы, Кубаның Мемлекеттік Кеңесі декреттері, Вьетнам Ұлттық жиналысы, Испания өкіметінін заң шығару актілері, сол сиякты біздің елімізде де Президент, Конституцияда карастырылғандай, заң күшіне ие жарлыктар мен зандар жариялай алады.Атқарушы өкіметтің нормативтік актілеріне мемлекет басшысының Жарлықтары мен шешімдері және т.б. құжаттары, өкімет пен онын ведомстволарынын бұйрықтары мен декреттері, т.б. жатады.Парламент палаталары регламенті негізінен олардын қызмет тәртібін, ішкі құрылыс-жүйелерін, депутаттардын ахлактық (этикалық) ережелерін, т.б. анықтайды. Өзін-өзі басқару органдарының актілері көпшілік алдындағы билікті жүзеге асыруға байланысты қоғамдық карым-катынасты жиі реттеп отырады.Сот преценденті, белгілі бір іс бойынша сот шешімі үлгі ретінде танылып әрі екіншіден осы іспетті істерді қарағанда басшылыққа алынады. Англия, АҚШ, Үндістан, т.б. елдерде консти-туциялық құқықтың негізі есебінде қаралады.Көп елдерде конституциялық құқық негізі ретінде құқықтық дағдылар (әдет-ғұрып) алынады. Бірақ, бұлардың бәрі мемлекет тарапынан санкцияланып, жалпыға міндетті ережелерге айналуы тиіс (мысалы, Англия мен Индияда өкіметтік жүйені түзуде конституциялық келісімдер, т.б. жасалады).Әрине, халықаралық келісімдер (сол мемлекеттің өз конституциялык заңдарын басшылыққа ала отырып) сол елдің сыртқы саяси принциптері мен мақсаттарына сай жасалады.Мысалы, Ресей, Эстония, Болгария сияқты және т.б. елдердің негізгі ұлттық заңдарынан осы елдер бекіткен халықаралық шарттардын басымдылығы анық.
Ал, 1995 жылы күшіне енген Қазақстан Республикасының Ата Заңында (4-бап, 4-тармақ): "Республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт бойынша, оны қолдану үшін заң шығару талап етілетін жағдайдан баска реттерде, тікелей қолданылады" - делінген. Сейтіп, бекітілген халықаралық шарттар республика зандарынан басым келеді.Франция Республикасының 1958 жылғы Конституциясы бойынша да: "Шарттар мен келісімдер өзіне лайықты бекітілгеннен немесе куатталғаннан кейін, екі жақ ол шарт не келісімді қолданатын жағдайда, жарияланған кезден бастап ішкі заңдардан гөрі басымдық күшке ие болады" (55-бап). Мемлекет ішіндегі келісім-шарттар, әдетте, федеративті мемлекеттер конституциясында субъектілер арасындағы құқыктық қатынастарды бекіткеніне жүгінеді. Мысалы, Ресей Федерациясы Конституциясының 66-бабына сәйкес облыс не елке құрамына енетін автономиялық округтердің өзара қарым-қатынасы сол автономиялық округтердегі (өлкедегі) мемлекеттік билік органдары арасындағы келісімдермен реттеледі.
Шетелдік заң әдебиеттері сонымен қатар атақты заңгер ғалымдардың еңбектерінде Конституциялык құқық негізіне (мысалы, Англия, т.б. елдер) жатқызады. Ал, Ресейдің заң ғылымдарының доктринасы бұл елде Конституциялык кұқықтың негізі ретінде емес, қайта дәлелдемеге қосымша толықтырғыш ретінде қарастырылады. Енді өз елімізді алсақ, біздер атақты Төле,Казыбек, Әйтеке секілді билердің доктринасын конституциялык құқықтың негізіне жатқызамыз.Сол сиякты кейбір елдер (мысалы: Алжир, Ватикан, Сауд Арабиясы, Иран, т.б.) конституциялык кұкық негізіне діни кағидалар жинағын да кіргізеді.Шетелдердің мемлекеттік тәжірибесінде онан да өзге зандардың конституциялык құқықтар негізі ретінде алынатыны жасырын емес.
.Оқу пәні ретінде шетелдердің конституциялык құқығы Қазақстандағы барлық заң институттарында оқытылады.Бұрын, кеңес өкіметі түсында, жоғары заң оқу орындарында жеке пән ретінде "Буржуазиялық және өркендеп дамыған елдердің мемлекетгік құқығы" және "Шетелдік социалистік елдердің мемлекеттік құқығы" деп арнайы белек оқытылды. Алайда, соңғы жылдардағы тарихи өзгерістер бұл пәндердің, теориялық тұрғыдан да, тәжірибелік тұрғыдан да, мәнін жойды.Біз бұл оқулықта таяу және алыс шетелдердің конституциялык кұқықтарын жаңа көзқараспен карап, тұжырымдар жасаймыз. Өйткені, дамыған өркениетті елдердің конституциялык құқықтарымен катар Қазакстан Республикасына ұқсас елдердің мемлекеттік құрылымдарын білудің де пайдадан басқа зияны жоқ. Оның үстіне, бұл елдермен карым-қатынастарымыз күн санап арта түсуде, осыған орай олардын конституциялық заңдарын білу елдік зиялылығымызды білдіреді. Біз бұл оқулықта шетелдердің конституциялык құқықтарын өз республикамыздың конституциялык құқығымен салыстыра қараймыз. Ондағы мақсатымыз-Республикамызда құқықтық-демократиялық мемлекет орнықтыру барысына кажет көптеген пайдалы мәселелердің басын ашу.
Тест сұрақтары:
1. Заңдардың түрлерін ата?
А) негізгі, конститутциялық.
Ә) конституция Және заң
Б) органикалық және жай заң
В) жай заңдар конституциялық
Г) негізгі заңмен, жай заңдар
. Конституциялық құқықты бөліп көрсететін әдіс.
А) құқықтық әдісі
Ә) міндеттеу әдісі
Б) мәжбірлеу әдісі
В) бақылау әдісі
Г) дұрыс жауап жоқ.
. Конституциялық құқық нормалары дегеніміз не?
А) Қағидалар ережелер.
Ә) Парламент заңдар.
Б) Үкіметтің қаулылары.
В) Құқықтық актілер
Г) Барлық жауап дұрыс
. Конституциялық құқықтың субъектілері болып кімдер табылады?
А) азаматтар, депутаттар,
Ә) қоғамдық құрылымдар
Б) қоғамның мүшелері
В) Президент, Парламент
Г) Тек қана азаматтар
. Конституциялық құқықтың субъектілері неше топқа бөлінеді?
А) 2
Ә) 3
Б) 0
Г) 5
. Конституциялық құқықтың негіздерін (қайнар көздерін) ата.
А)Құқықтық әдет-ғұрып
Ә) шетелдердің заңдары
Б) соттардың шешімдері
В)құқықтық-і актілер
Г) Барлық жауап дұрыс
.Конституциялық құқықтың неше қайнар көзі бар?
А) 5
Ә) 3
Б) 2
В) 4
Г) 1
.Құқықтық-нормативті актілер неше түрге бөлінеді?
А) 5
Ә) 0
Б) 2
В) 4
Г) 3
. Құқықтық-нормативті актілердің қанша түрі бар?
А) 5
Ә) 3
Б) 2
В) 4
Г) 1
. Құқықтық-нормативті актілердің түрлерін көрсет?
А) Заңдар, сот органдары
Ә) Шетелдердің заңдары
Б) Соттардың шешімдері
В)Бұқықтық- актілер
Г) Барлық жауаптар дұрыс
2-тақырып.Шет елдердің Конституциялары.
. Конституцияның мазмұны мен мәні.
. Конституциялық реттеудің обьектілері.
.Шетелдердің конституцияларының еліміздің Ата Заңынан айырмашылығы.
Қазіргі кездегі көптеген мемлекеттердің Конституциясы сол елдердін негізгі саяси-құқықтық құжаты әрі нормативтік құқықтық ережелерінің өзара қабысқан жиынтығы саналып, ең жоғары заң күшіне ие болады. Сондай-ақ, бұл заңдар қоғамдық қарым-қатынастарды, саяси жүйелер мен саяси режимдерді негізге ала отырып, мемлекеттік және өзін-өзі басқару оргаіщарьш институттандыру принциптерін көздейді.Сайып келгенде, Конституция анықтамасы былайша тұжырымдалады. Конституция - мемлекеттің негізгі заңы, ол басымдық ететін қогамдық күштердің еркін білдіре отырып, сол елдіцң қоғамдық және мемлекеттік құрылысын, құрылымын, сонымен қатар әр түрлі қоғамдық органдардың қызметін көрсетеді.Мемлекеттік құқықтық әдебиеттерді зерттеу барысында мына елдердің: АҚШ (1787 ж.), Франция (1791 ж.) негізгі заңдары- мемлекеттік конституциялары алғаш қабылданғандар қатарына, ал кейінгі қабылданғандарына: Норвегия (1814 ж.), Бельгия (1831 ж.), Аргентина (1853 ж.), Люксембург (1868 ж.), Швейцария (1874 ж.) едцерінің конституциялары жатады. Екінші дүние жүзілік соғыс алдында қабылданып, қазірге дейін күшін сақтаған конституцияларды атасақ, олар: Австралия, Мексика, Ливан, Ирландия, т.б. елдерге тән. Ал енді, Азия, Африка, Латын Америкасы елдеріне келсек, олардың басым көпшілігі дүние-жүзілік колониальдық жүйенің күйреуінен кейін қабылданған конституциялар.
Мемлекеттану ғылымы ұғымында конституция екі негізгі мағынада қаралады:
Әуелгісі- заңдық конституция (мемлекеттің негізгі заңы ретінде бекітілген тәртіппен түзіліп, қабылданады) - сол елдің мемлекеттік сипатын, саяси жүйесін, мемлекеттік және өзін-өзі басқару органдарының ұйымдасуы негізі мен қызметін анықтай Вестник Межпарламентской Ассамблеи, 1994, №1,40-бет.отырып, адамдар мен азаматтардың құқықтық жаиларын тәртіптеп береді. Былайша айтқанда, зандық конституция белгілі бір мемлекеттегі қоғамдық карым-қатынас жүйелерін қағидалап тұжырымдайды.Әлбетте, зандық конституция процесі түзілген кездегі тәжірибеде барлық құқыктық тетіктер жинақталып, дәл саралана алмауы мүмкін. Мұндай жағдайдың өзінде де коғамдық қатынас-тарды басқаратын құқықтық тетік мемлекеттану ғылымында нақтыланып конституция деп санала береді. Бірақ, күнделікті ағымдағы қажетті өзгертулер зандық конституцияға енгізіліп отыруы тиіс.
Конституция уақытша және тұрақты болады. Уақытша конституция әдетте белгілі бір мерзімге қабыдданады, Мысалы, Таиланд Конституциясы 1959 жылы тұрақты конституцияны кабылдағанға дейін күшінде бодды. Көп едцердің конституциясы тұрақты конституция болып табылады. Алайда, бұл тұрақтылық ол конституцияға өзгертулер, толықтырулар енгізуге, тіпті кайта қарауға бөгет бола алмайды.
Конституциялар демократиялық және авторитарлық деп те бөлінеді. Демократиялық конституциялар еліндегі азаматтардың әр түрлі бірлестіктеріне еркіндік пен кең кұқықтар беруімен кезге түседі. Ал, авторитарлық конституциялар негізінен азаматтардың саяси құқығы мен еркіндігін шектеп, тіпті тыйым да салуымен ерекшеленеді.Әрбір конституция өзіндік ерекшеліктерге ие. Дегенмен, көптеген конституциялар кейбір жалпы сипаттарға ие болады:
а) конституция халықтық өкімет принциптерін жариялайды. Мысалы, Бельгияның 1831 жылғы Конституциясының 25-бабын-да: "Барлық билік халықтан келіп шығады." делінсе, Италия Республикасының Конституциясының 1-бабында: "Италия -демократиялық республика... Тәуелсіздік тек халыққа тиісті"- дейді. Ал, Испания Конституциясының 1-бабында бұл елдегі ұлттық азаттық тек халыққа тиесілі екені айтылады. Өзбекстан Республикасы Конституциясының (1992 ж.) 7-бабында: "Мемлекеттік биліктің бірден-бір қайнар көзі –халық болып табылады", - деп жазылған. Тунис Республикасының Конституциясының (1959 ж.) 3-бабыңда: "Тәуелсіздік құқық тек тунис халқына тән әрі оны Конституцияға сай жүзеге асырады"- деп жазылған.
б) Конституция адамдар мен азаматтардың құқықтық жағдайларын реттейді. Мысалы, Бразилия Конституциясында арнайы бөлім бар. Ол "Құқық Декларациясы" деп аталады. Венесуэланың Конституциясында (1953 ж.) "Жеке және коғамдық құқықтар мен міндеттер" деген бөлім болса, ал Өзбекстан Конституциясында: "Адамдар мен азаматтардың негізгі құқықтары, еркіндігі және міндеттері" атты тарау бар.
в)Конституция билікті бөлу принциптерін бекітіп береді. Мұндай кағидалар, мысалы, АҚШ, Ресей, Жапония, Эстония, Дания және т.б. елдердің конституцияларында бар.
г)Конституция басқару түрлерін орнықтырады (республика немесе монархия). Мысалы, Боливияның саяси конституциясында (1967 ж.): "Боливия унитарлық республика болып табылады" деп көрсетілсе, Испания конституциясы (1978 ж.): "Испан мемлекетінің саяси нысаны - парламенттік монархия болып саналады" - деп жазылған. Ресей, АҚШ, Израиль, Беларусь, Украина, Өзбекстан, т.б. мемлекеттер республика деп жарияланған.
д) Конституция мемлекеттік құрылым түрлерін (унитарлық немесе федерациялық) орнықтырады. Мысалы, ФРГ, АҚШ, Индия, Мексика федерациялық мемлекеттер болып жарияланған.
е) Конституция сайлау жүйесін бекітеді.
Сонымен көп мәселелерді, әртүрлілігіне қарамастан, конституция лар реттейтіні анықталды.
Конституция - сол елдегі қоғамдық қарым-қатынастарды құқықтықтұрғыдан реттеуші жүйелерді аныктайтын мемлекеттік негізгі заң болып есептеледі. Ал, қалған зандар мен заң күшіндегі актілер, әдетте, конституциялық институттар арқылы белгіленген конституциялық реттер бойынша қабылданады. Конституцияның жоғары заң күшіне ие болу сипаты оның қалған барлық нормативтік құқықтық актілердің конституция нормаларына дәл де сәйкес болуын талап етуімен айқындалады. Әрине, конституцияның үстіден караушылық қуатын ондағы нормалардың өздері камтамасыз етеді. Сөйтіп, Ресей Федерациясының Конституциясы (4-бап) Ресей Федерациясының барлық территориясында үстіден қараушылық қабілетіне ие. Жапония Конституциясының 98-бабында Конституция елдің үстінен қарайтын заң күшіне ие екендігі, қалған заңдар мен жарлықтар, рескриптер немесе тағы да басқа мемлекеттік актілер, егер олар конституция ережелерінің бөлімдеріне не тарамдарына қайшылықты келсе, онда ешқандай заң күшіне ие болмайтыны айтылған.Біз Конституцияны төмендегіше жіктейміз: қабылданган негізгі заңның мәтіндерін зангерлердің дайындау тәсіліне қарай; конституцияны өзгерту (қайта қарау) реті бойынша.
Қабылданған негізгі заңның мәтіндерін заңгерлердің дайындау тәсілі бойынша
Конституция екі топқа бөлінеді:
Жазылған конституция бірыңғай құжат түрінде құрылады. Оған мысалы, Германияның Негізгі заңы, Испания Конституциясы, Мексиканың саяси Конституциясы, Ресей Федерациясының Конституциясы, Кырғызстан Республикасы Конституциясы кіреді. Жазылған конституция (ерекшелік сипаты) бірнеше мемлекеттік-құқықгық актілерден түрады (Канада, Израиль, Сауд Арабиясы, Швеция). Литва Республикасының 1992 жылғы Конституциясының 150-бабына сәйкес, бұл Конституция құрамына 1991 жылдың 11 ақпанындағы "Литва мемлекеті жайлы конституциялық заң" және 1992 жыддың 8 маусымындағы "Литва Республикасының постсоветтік Шығыс одағына қосылмауы туралы" конституциялық акті кіреді.
Жазылмаған конституция тек Англия мен Жаңа Зеландияда ғана бар. Дегенмен, жазылмаған конституция нормалары нақты көптеген елдердің мемлекеттік-құқыктық актілерінде де кездеседі.
Өзгерту (қайта қарау) реті бойынша да конституцияларды екі топка: бейімді және қатаң деп бөлеміз.
Бейімді Конституция өзі қабылданған, өзгертілген, толықтырылған жай парламент зандары іспетті принциппен өзгертіле береді.
Қатаң Конституция болса негізгі заңның өзінде қарастырылған ерекше тәсілмен өзгертіледі.
Жазылған конституция: преамбула, негізгі бөлім, қорытынды, өтпелі, т.б. ережелерден (қосымшалардан) тұрады.
Преамбула, әдетте, конституцияны салтанатты жариялаудан, сондай-ақ кейбір нормативтік сипаттағы емес мәлімдеу ережелерінен тұрады. Кейбір елдердің (Бельгия, Италия, Латын Америкасының көптеген елдерінің) конституциялары преамбуласыз.Конституцияның негізгі мәтіні адамдар мен азаматтардың құқықтық жағдайлары жайлы нормаларының, мемлекеттің саяси жүйесі мен конституциялық негізгі институттарыньң, мемлекет түрі мен өзін-өзі басқару органдарының, мемлекеттік саясат пен қоғамдық қатынастарды баскарудың маңызды жақтарын реттейтін нормалардан тұрады.Қорытынды және өтпелі ережелер нормалардың күшіне ену тәртібін немесе қабылданған конституцияны өзгерту реттерінің орнықтырылуы жайын, сондай-ақ әрекеттегі зандардың жаңартылу мерзімі мен басқа да көптеген жеке мәселелерді карастырады.Конституцияға қосымша негізінен басты мәтіндерде кеткен ақаулықтарды толықтырып не болмаса конституцияның басты мазмұнының (фабуласының, мысалы, Үндістан Конституциясына қосымша) қүқыктық жүгін нақтылайды.Жазылған Конституцияны қабылдаудың әлемде әр түрлі жол-жоралары бары бізге мәлім. Осылардың арасынан төмендегі жалпы мойындалған үш негізгі жол-жораларға тоқталайық:
1) Конституцияны өкілдік құру арқылы (құрылтай жиналысы немесе парламент) кабылдау.
Былайша айтқанда, АҚШ-тың қазіргі күші бар конституциясы конституциялық конвент арқылы қабылданған. Бұл органға құрылтай өкілеттігі берілмеген, конфедеративті одакқа бірлескен 13 тәуелсіз штаттың 12 штатынын өкілдігінен небәрі 55 делегат қатысқан болатын. Олар өздеріне өздері құрылтайлық өкілдікті иеленген еді. 1787 жылы 13 қыркүйекте делегаттар қол қойған конституция жобасы штаттарға ратификация жасауға жіберіледі. Осы мақсатта штаттарда құрылтай жиналысы сайланды. Жобаны мақұлдауға 9 штат қажет болғанымен, оны 11 штат колдап, 1789 жылдың 4 наурызында АҚШ Конституциясы ресми күшіне енген болатын.1791 жылғы Француз Конституциясы 1789 жылғы 5 мамырда король тарапынан шақырылған бас штат құрамына енетін депутаттардын үшінші тобы (сословия) ұйымдастырған құрылтай жиналысында бекітілгенді. Құрылтай жиналысы мақұлданған конституция жобасы корольге санкциялау үшін жіберілді. Бірақ, бұл акті жанама сипатта болды. Өйткені, конституцияның ресми күшіне ену күні король Людовик XVI-ның конституцияға қол қойған 14-қыркүйек күні емес, 1791 жыддың 13-қыркүйегі, яғни, конституцияны құрылтай жиналысының мақұлдаған - оның қабылданған күні саналады.Сондай-ақ, құрылтай жиналысы тарапынан: Италия (1947 ж.), Индия (1974 ж.), Греция (1975 ж.), т.б. елдердің конституциялары қабылданды. Сайлау корпусы тарапынан да конституция кабылданды. Мұндай жағдайда конституцияның қабылдануы, мысалы, 1958 жылы Францияда болды. Сайлау корпусы сол секілді Италияда (1947 ж.), Югославаияда (1945-1947 ж.), Болгария мен Румынияда (1990-1991 ж.) конституциялар қабылдады.Атқарушы өкімет басшысы актісімен (октроирование) конституция кабылдау. Конституция жобасы тек қана өкімет аппараты тарапынан дайындалады. Кейін оны окімет басшысы бекітеді. Алғаш рет мұндай тәсіл Францияда, Король Людовик XVIII-нің тарапынан қабылданып, ол 1814 жылғы Хартияны бекіткен болатын. Мұндай тәсіл 1831 жылы Бельгияда, 1867 жылы Канадада, 1963 жылы Кувейтте және т.б. елдерде қолданылды.Бұл тәжірибені патшалық Ресей де колданған болатын. 1906 жылы 27 кекекте "Ресей империясының негізгі мемлекеттік заңдарының" мәтіні жарияланды. Шындығын айтсақ, бұл ең алғашқы жоғарыдан ендірілген орыс конституциясы еді. Бұл зандар Ресей империясының мемлекеттік құрылымын, мемлекеттік тілді, жоғарғы биліктің мәнін, заң шығарушылық тәртібін, орталық ұйымдар: Мемлекеттік Кеңес пен Мемлекеттік Дума принциптерінің, Министрлер кеңесі мен министрліктердің, Ресей азаматтарының құқығы мен міндеттерін, православие шіркеуі жағдайын күшейтті, мемлекет елтаңбасының сипаттамасы жазылып, сондай-ақ мемлекет өмірінің ең маңызды мәселелері сөз болды.
Кез келген конституцияның корытынды ережеде көрсетілген кезден немесе арнайы мемлекеттік-құқықтық актімен күшіне енетіні белгілі. Мысалы, Ресей Федерациясының Конституциясының Қорытынды және өтпелі ережелерінде көрсетілгендей осы елдің Конституциясы халықаралық дауыс беру нәтижесіне сай ресми жарияланған күнінен бастап күшіне енді.Күшіне енген Конституция заң бойынша мемлекеттің барлық территориясында ыкпалды. Кейде конституция белгілі бір территорияда ғана күшінде болса, кейін басқа бір территория аумағында да күшіне енуі мүмкін. Мысалы, ФРГ-нің 1949 жылы қабылдаған Негізгі заңының әуелде тек батыс Германия жерінде күші болса, кейін ГДР-дің ФРГ құрамына кіруі нәтижесінде ФРГ-нің Негізгі заңы ГДР территориясында да күшіне енді.Жазылған конституцияны өзгертудің әр түрлі тәсілдері емірде белгілі.
Бейімді деп аталатын конституцияларды езгерту, жоғарыда айтып өткеніміздей, лайықты заңдар қабылдау нәтижесіңде жүзеге асырылады. Осындай тәсілдер арқылы Англия, Израиль, Жаңа Зеландия, Сауд Арабиясы, Швеция конституциялары өзгеріске түсті. Ал, қатаң конституцияларды өзгерту мұнан гөрі күрделірек тәртіппен жүзеге асырылады. Мысалы, АҚШ-тың конституциясын өзгерту үшін түзету жобасын Конгрестін әрбір палатасы мүшелерінін үштен екісі дауыс бергенде, не болмаса заң шығарушы жиналыстардын төрттен үш штаттары қолдағанда ғана заңды болады. Дегенмен, осы күнге дейін АҚШ конституциясына 26 түзетулер енгенін айта кеткеніміз жөн.Италияда конституцияны өзгерту үшін парламенттер қатарынан екі рет талқылау өткізіп, екінші дауыс берерде әрбір палатаның абсолюттік көпшілік дауысына ие болуы талап етіледі. ФРГ-да да Негізгі заңды өзгерту үшін парламенттің екі палатасында да көпшілік дауыс талап етіледі. Ал, Австралияда Парламент бекіткен конституцияға енгізілген түзетулер жобасы ре-ферендумда бекітілуі қажет.Төтенше жағдайларда, айталық, Бельгия, Қырғыз Республикасы, Беларусь Республикасы, Франция және т.б. елдерде, конституцияны қайта қарауға тыйым салынатынын ескерте кеткіміз келеді.Сонымен катар, Конституцияға өзгерту енгізу ынтасына ие құқық субъектілері әдеттегідей заң шығарушылық процесін атқарады. Алайда, мұндайда кездесетін өзгеше ерекшеліктерді де естен шығаруға болмайды. Мысалы, Ресей Федерациясының Конституциясына ұсыныстар мен түзетулер Ресей Федерациясы Президенті, Мемлекеттік Дума, Ресей Федерациясының Үкіметі, Ресей Федерациясының заң шығарушы (өкілетті) субъект органдары, сол секілді Федерация Кеңесінің немесе Мемлекеттік Думаның бестен бір бөлігінен кем емес депутаттары тобы дауыс берсе ғана жасалады. Ал, Грецияның Конституциясына конституцияға сәйкес өзгертулерді енгізу жайлы ұсыныстарды саны 150-ден кем емес депутаттар ғана енгізе алады. Кейде Негізгі заңға түзетулер жобасын даярлау үшін конституциялық комиссия құрылады (мысалы, Швеция мен Финляндияда).Сонымен катар кейбір елдерде негізгі зандарды қайта құру үшін халық ықыласын жүзеге асыру жолы да қарастырылады. Мысалы, Италияда конституциялық заң жобасы кем дегенде 50 мың сайлаушылар ұсынысымен ғана қайта қаралатын тәртіп орнаған. Швейцарияда конституцияны толық не жартылай карау үшін халық ықыласын жүзеге асыру ескерілген. Сондай-ақ, халық ынтасымен конституцияға түзетулер енгізу Латвия Республикасының Негізгі Заңында қарастырылған. Мұндай ұсынысқа 300 мыңнан аз емес сайлаушылар қол қоюлары тиіс.
Тест сұрақтары:
1.Конституциялық заңдар Ресей Федерациясында қалай қабылданады?
А) Дума депутат 2/3 бөлігінен дауыс
Ә) Федерация кеңесінің келісімімен
Б) Мемлекет Дума рұқсат бергенде
В) Халықтың келісіміменде бар
Г) Кеңестің мүшелері келісімімен
2. Заңдардың түрлерін ата?
А) негізгі, конститутциялық.
Ә) конституция Және заң
Б) органикалық және жай заң
В) жай заңдар конституциялық
Г) негізгі заңмен, жай заңдар
. Органикалық заңдар қандай заңдар?
А)Мемлекеттің мәртебесін қоргайды
Ә) Жай заңдардың орнына қабылданады
Б) Топ заңдар және шешімдермен
В) Дамыған елдерде қолданатын заңдар
Г) Барлық жауаптар дұрыс болады
. Жай заңдар қандай жағдайларда қабылданады?
А) конституциялық заңдар қолданылмайды
Ә) органикалық заңдар жоқ жағдайларда
Б) конституциялық заңдары жоқ жағдайда
В) конституциясы жоқ жағдайда болады
Г) негізгі заңы жоқ жағдайда.болады
. Мемлекттерде конституциялық органикалық заңдар қолданылатын заң түрі.
А) жай заңдар
Ә) органикалық
Б) негізгі заң
В) конституциялық
Г) шешімдер
. «Конституциялық құқық» терминнің мағынасын беретін ұқсас термин.
А) «мемлекеттік құқық»
Ә) «азаматтық құқық»
Б) «еңбек құқығы»
В) «рим құқығы»
Г) «мемлекеттік құқық»
. Конституция дегеніміз не ?
А) қоғамдық күштердің еркін .
Ә) мемлекеттің рәміздерін құжат
Б) Президенттің жарғысымен
В) Парламенттің қаулылары
Г) мемлекеттің басқару нысаны
.Constitutio
термині қандай мағына береді?
А) «құрылым»
Ә) «құрылым»
Б) «заңдар»
В) «басқару»
Г) барі дұрыс
. Римде жоғарғы заңдық императорының заң актілері?
А) Конституция
Ә) негізгі заң
Б) пактрлар
В) конвенция
Г) үкімдер
.Эдикттер-
А) императордың жариясы
Ә) императордың шешімі
Б) шенеуніктерге арналған
В) құлдарға заң актілері
Г) соттың шешімдерімен
3-тақырып. Шетелдердегі басқару нысандары
1.Шетелдердегі мемлекеттер нысандарының сан түрлілігі, олардың себептері.
.Басқару нысандары. Монархия, түсінігі жне мәні. Парламенттік монархия.
. Мемлекеттік құрылым нысандары, олардың жіктелуі.
Басқару нысандарына анықтама берудің манызы өте зор. Өйткені, ол мемлекетгің мәнін айқыңдайды. Сөйтіп, мемлекеттік биліктің жоғары органдарының құқықтық жағдайлары мен құрылысын ашып береді, сондай-ақ кейінгілердің мемлекет басшысынан қаншалықты заңды және нақты тәуелділігін көрсетеді.
Дүние жүзінде басқарудың екі нысаны бар. Олар: монархия және республика. Монархия —елді мемлекеттік заңды басқаруды тек бір адамның жүзеге асыратынын, оның мемлекеттік жоғары лауазымды тек мұрагерлік тәртіппен иеленгендігін білдіреді.Монархия абсолютті және конституциялық болып екіге бөлінеді. Абсолютті монархияға барлық мемлекеттік биліктің монарх қолына топтасуы тән. Қазіргі кезде абсолютті монархия, мысалы, Сауд Арабиясы корольдігінде (мемлекет басшысы және рухани көсем —король), Оман сұлтандығында (мемлекет басшысы —сұлтан), Ватиканда (Мемлекет —Кала Ватиканда заң шығарушылық және сот билігі папа қолында болады. Оны кардиналдар коллегиясы өкілдікке сайлайды).Конституциялық монархия екі түрге бөлінеді: дуалистік және парламенттік.
Дуалистік монархияда екі саяси ұйым —феодальдық монархия мен буржуазиялық парламенттін болуы тән. Монарх үкіметгі тағайындайды (парламент тек король алдында жауап береді). Парламенттің заң шығарушылық өкілеттігі монарх тарапынан шектелген, өйткені жоғарғы палатаны монархтың өзі тағайындайды, әрі ол тыйым салу құқығына да, парламентті тарату құқығына да және т.б. ие. Дуалистік монархия Иорданияда (Иордания Хашимиттер корольдігі, мемлекет басшысы —король), Кувейтте (Кувейт мемлекеті, мемлекет басшысы —әмір, ол билеуші Сабахтар әулеті мүшелерінен сайланады), Тайландта (Тайланд корольдігі, мемлекет басшысы —король) және тағы басқа елдерде бар. Парламенттік монархияда монарх билігі заң шығарушылық процесінде болсын, мемлекет басқару ісін жүзеге асыруда болсын шектеулі болады. Өйткені, үкімет парламенттік жолмен құрылады әрі өзінің қызметі жөнінде тек парламент алдында жауап береді. Ал, парламент үкіметке сенімсіздік вотумын көрсеткенде үкімет отставкаға кетеді не болмаса парламент таратылады. Мұндай жағдайда үкімет кезектен тыс парламенттік сайлау өткізуді белгілейді. Парламентгік монархияның дуалистік монархиямен салыстырғанда басқа да өзіндік ерекшеліктері бар. Республика —бұл мемлекеттік билікті жүзеге асыратын негізінен халық болып табылатын басқару нысаны.Республикалық басқару негізінен екі түрге бөлінеді: президенттік және парламенттік.
Президенттік республиканың басты сипаты —президент қолына мемлекет басшысы мен атқару билігінің басшысы өкілеттіктері шоғырланады (мысалы, Аргентина, Боливия, АҚШ, Өзбекстан).Президенттік республиканың алғашқы тарихи әрі үлгілі түрі АҚШ болып табылады. Бұл елде президенттік институт 1787 жылғы Конституция негізінде енгізілген. АҚШ-тың мемлекеттік билігі тыйым салу мен қарама-қайшшық принципі негізінде құрылған. Бұл тыйым салу мен қарама-қайшылық принципі АҚШ конституциясының жобасын жасаушы авторлардың бірі Дж. Мэдисонға тиесілі. Ешбір уақыт ықпалына түспеген бұл идея мемлекет басқару ісіндегі бірден-бір сәтті қадам болды. Заң шығарушы, атқарушы және сот биліктері біріне-бірі тәуелсіз, бірақ әрі өзара байланысты болып, әрбірі жеке алғанда қалған екеуімен шектеліп отыратын еді. "Бірінің ниетіне екінші бірі қарсы тұратын ниетті құруымыз қажет", —деп Мэдисон текке айтпаған. Міне, осы қанатты сөз әлі АҚШ саясаты мен саясаттануында альфа мен омега (яғни бас-аяғы) болып отыр. Мэдисон тыйым салу мен қарама-қайшылық жүйесіне мемлекет тарапынан қиянат етушілікті болдырмайтын тетік енгізе білді. Сөйтіп тәуелсіз халықты өкіметтен "ажыратып" әрі өкіметтің де төменнен жасалған қысымға қатты бағынышты болмауы жағын да қарастыратын реттерді ойластырды.Басқарудың аралас нысандары. Басқарудың мұндай нысанында парламенттік те және президенттік республиканың да белгілері болады. Осындай басқару нысанына ие Франция Республикасы. Бұл елдің Конституциясына сәйкес елдің жоғары лауазымды басшысы —Президент. Францияда 1962 жылы Президентке тікелей сайлау енгізілген. Мемлекет басшысы тарапынан үкімет құрылады әрі ол тек президент алдында ғана жауап береді. Президент өкіметті басқаруды жүзеге асырады; Премьерминистр тек министрлер кеңесі қарайтын құжаттарды даярлауды қамтамасыз етеді.Сол секілді басқарудың басқа да аралас нысаңдары кездеседі. Мысалы, монархия және республика элементтерінің аралас түрі. Малайзля мемлекеті басшысы —монарх 9 штаттан, сұлтандар арасынан 5 жылға (Малайзия федерациясында 13 штат бар, оның 9-ын мұрагерлік жолмен сұлтандар басқарады. Бұл елдегі монархтың ресми аталуы: Янг ди-Петруан Агонг) сайланады. Монарх Парламент алдында жауапты премьер-министр мен министрлерді тағайындайды. Парламент екі палатадан: өкілдік палатасы (177 депутат) және сенаттан (58 мүшеден) тұрады. Өкілдік палатасына депутаттар тұрғындар тарапынан, ал сенаторлардың 26-сы (әр штаттан 2 адамнан) сайлау жолымен сайланады, ал қалғандарын мемлекет басшысы тағайындайды. Монархтың парламентті таратуға, не өзі отставкаға кетуіне құқы бар.
Тест сұрақтары;
1. Мемлекттік басқару нысаны:
A) монархия және республика
Ә) унитарлық және федерациялық
Б) президенттік және парламенттік
В) оталитарлық және фашистік
Г) арлық жауаптары дұрыс
. Монархия бұл –
A) басқаруы бір адам жүзеге асырады
Ә) мемлекет басқару республикалық
Б) басқарудағы бірнеше адамдар
В) мемлекет президент басқаруы
Г) ешқандай дұрыс жауап жоқ
. Монархия қандай түрлерге бөлінеді?
A) абсалютті және конституциялық
Ә) абсалютті және салыстырмалы
Б) құқықтық және қоғамдық
В) авторитарлық және демократиялық
Г) демократиялық антидемократиялық
. Абсалютті монархияда:
A) мемлекет билік монархта
Ә) мемлект билік президент
Б) мемлекеттік билік халық
В) мемлекттік билік саяси
Г) еш дұрыс жауабы жоқ
. Монарх билігінің қыз балаға да мұрагерлікке қалу мүмкіндігі -
A\ кастильдік жүйе
B\ регенттік жүйе
C\ плюрономинал
D\ саликалық жүйе
E\ регент қамқоршы
6. Мелекет басшысының имунитеті дегеніміз не?
A) ерекше құқықа ие болуы
Ә) қойылатын шектеулер
Б) құқық мәртебесіменен
В) құқығына ие болуымен
Г) дұрыс жауаптары жоқ
. Республикалық басқаруағы мемлекет басшысы ретінде:
A) президент
Ә) парламент
Б) үкіметтер
В) монархтар
Г) жауабы жоқ
. Әлемдік тәжірибеде президентті сайлаудың қандай түрлері бар?
A) тікелей, жанама
Ә) бір партиялық
Б) негізгі қосымша
В) саяси әлеуметтік
Г) жауаптары дұрыс
. Монархқа мәртебе қандай жолмен беріледі?
A) мұрагерлікпен
Ә) тағайындайды
Б) дауыс берумен
В) мемлекет актісі
Г) жауабы жоқ
. Мемлекеттік режим бұл –
A) билікті жүзеге асыруғ
Ә)мемлекеттік органдар
Б) билікті нормалары
В) мемлекеттік әдістер
Г) дұрыс жауабы жоқ
4-тақырып. Шетелдердегі саяси партиялар және саяси жүйелер.
.Шетелдердегі саяси партиялар, олардың міндеттері мен функциялары. Саяси партиялардың қызметін құқықтық реттеу, социал демократиялық партия.
.Шетелдердегі саяси партиялардың ұйымдастырушылық құрылымының негізг түрлері.
.Шетелдердің саяси жүйелері.
Саяси партияларды құруда екі негізгі әдіс орын алған. Оның бірі –ұйымдастыру құрылысына қарай –ұйымдаса дайындалған, ал екіншісі –ұйымдаса дайындалмаған партиялар болып табылады.Бірінші топқа жататын партиялар өзінің нақта ұйымдастыруымен және тәртібімен көзгк түседі. Бұларда әрбір партия мүшесі партиялық құжаттарын алады, мүшелік жарналарын уақытылы төлейді, Жарғыда қаралған партия талаптарына қатаң бағынады. Оның үстіне партия өзінің кәсіпкерлік аппарытын құрып алады. Партия көсемі басқарған орталық басқарма барлық партиялық істерде шешуші рөл атқарады. Мұндай партияларға мүшелікке ену жекелеп те, ұжымды түрде де жүзеге асады. Мысалы, Француз коммунистік партиясына Жалпы еңбек конфедерациясы кіреді. Ал, ағылшындық Лейбористер партиясына британдық тред-юнионның (кәсіподақ) көпшілігі енген.
Ұйымдаса-дайындалмаған партиялардың ең алдымен көзге түсетін сипаттарының бірі –ресми мүшеліктерінің (жазып алынған) жоқтығы. өздерін осындай партияның мүшесімен деп санайтындар ұйымдасқан түрде олармен байланыса алмайды: олар партиялық құжаттарын алмаған, сондықтан да партияға алу жарнасын, мүшелік жарналарын төлемеген, партиялық тәртіп оларға таралмаған болады. Партияның мұндай мүшелері көбінесе, сайлауда сол партия үшін дауыс беретін сайлаушылар болып саналады.Қазіргі заманғы мемлекеттердің саяси жүйесінде партиялар рөлінің күшеюінің жалпы бағыты ұйымдаса-дайындалмаған партиялар санының үздіксіз қысқара түсуінен байқалады. Демек, ұйымдастырыла-дайындалған ұйымдардың мүшелік жарнасын міндетті түрде төлеп әрі партиялық тәртіпке сөзсіз бағынулары саяси партиялар құрылымдарының ұйымдасуының басты белгілеріне айналып отыр. Оны біз соңғы жылдары таяу және алыс шетелдерде құрылған партиялардын көріп отырмыз. Шетелдерде, әдетте, саяси партиялар ауқымдылық принципіне негізделіп құрылады да, оның партиялық ұйымдарының құрылысы елдің сайлау округтары мен әкімшілік-аумақтық бөлінулеріне сәйкес келеді. Әсіресе, бұл коммунистік партияларға тән. Саяси партиялардан қысым жасайтын топтарды саяси жүйелерде олар ешкімге ұқсамайтын өзіндік ерекшеліктерге ие. Алғаш олар АҚШ-та пайда болып, оларды «Лоббистік ұйымдар», «мүдделі топтар» деп атаған.Ұлыбританияда оларды «парламент тыңшылары» дейді. Мысалы, америка лоббистері заң шығарушы органдарға тек қана сайлау компанияларында ақша жинау жолдарымен ғана емес, сол сияқты АҚШ конгресі комитеттерінде қаралатын заң жобалары бойынша да қарсы шығамыз деп және т.с.с. қорқытады. Ал саяси жүйе туралы ұғымға келетін болсақ, алғашқы қауымдық қоғамда жалғыз адам жеке-дара өмір сүре алмайтын. Себебі, айналада жыртқыш аңдар болды, басқаз рудьң адмдары да жат көзбен қарады. Сондықтан ұжымдасып, ру-ру, тайпа-тайпа болып тұрудың арқасында ғана табиғаттың дүлей үшіне қарсы тұра алды, өздерінің қауіпсіздігін және күнкерісін қамтамасыз ете алды. Олардың нақтылы тұратын жері болмайтын, көбіне көшіп-қонып жүретін. Еңбек өнімі аз болды. Сондықтан аштан өлмей, күн көру үшін барлық еңбекке жарамды адамдар —еңбектеген баладан еңкейген кәріге дейін өз күшіне арай аң аулайтын, жұмыс істейтін. Тапқан табыс ру мүшелері арасында тең бөлінетін. Артық өнім болмады, күнделікті тапқан болмашы табыс тіршілік етуге әрең жетті. Мұндай жағдайда өндіріс құрал-жабдықтары, еңбек өнімдері тек адамға емес, ұжымға тиісті болды. Руға басшылық ету нақтылы жағдайларға байланысты қауымның бір мүшесінен екіншісіне ауысып отыратын. Әдетте, оны дәстүрді жақсы білетін ақсақалдар атқаратын. Адамдар арасындағы қатынастарды, ұжымдық өмірді, іс-әрекеттерді өзін-өзі басқаратьш ұйым, әдет-ғұырып, дәстүр арқылы реттеп, шешіп отырды. Тәртіпті бұзғандар ата-бабаның салты бойынша жазаланатын. Халықтан оқшау қарулы күштер болмаған, ер-азаматтьң бәрінің қаруы болды, керек кезінде жау тайпаларға қарсы шығатын.Өндіріс құралдары бірте-бірте жетіле берді, оларды бұрынғыдай ағаштан, тастан емес, металдан жасай бастады. Қоғам ішінде еңбек бөлінісі пайда болды: мал шаруашылығымен қатар егіншілік, онан кейін қолөнері де дүниеге келді. Еңбек бөлінісі өз кезегінде өнімдер айырбасынтуғызды.
Өйткені егіншіге мал өсіруші мен қолөнершінің өнімцері керек болса, мал өсіруші мен қоленершіге егіншілік өнімдері керек болды.Еңбектің жаңа құрал-жабдықтары жасалынды. Оның бөлінуінің арқасында еңбекшілер өнімді өзінің күн көрісіне қажетті мөлшерден артық өңдіре бастады. Бұл қосымша өнімнің есуіне әкелді. Басқа сөзбен айтқаңда, қоғамдық өнім екі беліктен құралды: 1) қажетті өнім, яғни қоғам мүшелері оларды күнделікті тұтынбай өмір сүре алмайтын игіліктер; 2) қосымша өнім, яғни экономикалық даму нәтижесінде пайда болған басы артық еңбек өнімі. Қосымша өнім өз кезегінде екі салдарға әкеледі: біріншіден, ол қоғамды шектен шыққан мұқтаждықтан құтқарады, екіншіден, оны иемденудің арқасында баюдың көзі ашылады. Қосымша құнға ру шонжарлары, ақсақал-дар, әскербасылар, абыздар және басқа қауымдастықта қызмет ететін адамдар иелік ете бастады. Осынан кейін өндіріс пен қор жау экономикалық өмірдің өзара тығыз байланысты екі саласына айналды. Қосымша құнға байланысты жеке меншік дүниеге келді, адамды адам қанауына мүмкіндік туды. Ол әскери тұтқындар мен қауымның қарызданған, берешекке белшесінен батқан, бейшаралық халге түскен мүшелерін құлдарға айналды-ру нәтижесінде пайда болды. Сөйтіп, алғашқы адамдар қоғамының орнына құл иеленушілк қоғам келді.Бұл қоғам құлдар мен құл иеленушілер, басқарушылар мен бағынушыларды тудырады. Мұңдай жағдайда адамдар арасындағы қатынастарды бұрынғыдай ынтымақтастықпен шешуге болмайтын. Керісінше, үстем тапқа қоғамды басқару, таптар, жеке адамдар, тұлғалар мен қоғам, осы мемлекет пен басқа мемлекеттер арасындағы қатынастарды реттеу үшін белгілі бір әлеуметгік тетік, құрал, қоғамның ішкі дау-дамайын, жанжалдарын бақылайтын әлеуметтік топтың қажеттілігі туды. Рулық қоғамға белгісіз бірқатар ұйымдар мен саяси өмір саласы қалыптасты. Айрықша құқықтары бар, ерекше жеңілдіктермен пайдаланатын орталықтанған азғантай пұрсатты топ билік қызметіне жеке-дара иелік ете бастады. Ол төмен шенділердің бағынатын әкімшілік аппаратына сүйенді. Қоғамның басқа мүшелеріне еріксіз бақылау жүргізді. Күштеу, зорлау арқылы орындаттыратын анық заң ережелері, нормалары қалыптасты. Билеуші топтар экономикалық қызметті ұйымдастырды, бағынушылар қоғамдық өнімді өндірді. Бұл олардың арасында қайшылықтар мен теңсіздікті ерістетті. Әлеуметтік шиеленістер жиілеп, қоғамның тұрақты- лығына нұқсан келді. Басқарушылар тобының мақсаты—жоғарыда көрсетілген билеуші және бағынушылық қатынастарды қолдау және оларды сол қалпыңда сақтау. Бұл жолда ол келісімге келуден бастап күш қолдануға дейінгі (әдет-ғұрыпты пайдалану, немқұрайдылық көрсету, корқытып-үркіту, сендіру және т.с.с.) сан түрлі тәсілдерді пайдаланады. Осынан бастап үстемдік етуші тап пен қаналушылардың кикілжіңдері саяси қоғамдастық шеңберіне енеді. Билікті иеленушілер мен оған бағынушылардың рөлдері институционалдық қалыпқа түседі. Олардың ішіндегі ең маңыздысы —мемлекет. Ол —үстем таптың саяси өкімет ұйымы. Кейінірек, қоғамның даму деңгейіне, тап күштерінің арасалмағына байланысты, саяси ұйым үздіксіз өзгеріп, күрделілене берді. Саяси партиялар және басқа қоғамдық ұйымдар пайда болды. Олар өкіметті басып алу немесе оны қолдан шығармай ұстап тұру, белгілі бір таптың мүддесін жүзеге асыру үшін жасалды. Осы ұйымдар мен әлеуметтік инстатуттардың бәрін бір-бірімен тығыз байланыста алсақ, қоғамның саяси жүйесін құрады. Басқа сөзбен айтқанда, қоғамның саяси жүйесі деп билік жүргізіп, қоғамда тұрақтылық пен тәртіпті қамтамасыз ететін, әлеуметтік топтар, таптар, ұлттар, меммкеттер арасындағы саяси өзара қатынастарды реттейтін ұйым мен мвкемелердің жиынтығын айтады. Бұл жүйе саяси деп аталады. Себебі, мемлекеттік істер алға қойған мақсатты, амал-әдістерді, оларға жету жоддарын қамтитын арнайы жете зерттелген шаралар, саяси бағыт арқылы жүзеге асырады. Сонымен қатар оны жүйе дейді. Себебі, оған мемлекеттен басқа мемлекеттік билікке ықпал ету үшін басқалармен бәсекеге түсетін, одақтарға кіретін, мәмілеге келетін мемлекеттік емес көптеген ұйымдар да кіреді. Бұл саяси қатынастардың күрделі көрінісі жүйелілікті, тұтастықты білдіреді.Саяси жүйе теориясының пайда болғанына көп уақыт болған жоқ. Оны XX ғасырдың 50 жылдарында Американың саясатта-нушысы Давид Истон (1917жылытуған) ойлаптапты. Ол саяси жүйенің қызмет ету тетіктерін былай сипаттайды. Саяси жүйе сыртқы ортаман "кіріс", "шығыс" принциптері арқылы байланысады. Кірістің екі түрі бар. Олар талаптар мен қолдау. Талапқа қоғамдағы қазына мен қаржының дұрыс немесе бұрыс бөлінуі туралы билік органдарына үңдеуі деуге болады. Мысалы, оқытушыларға жалақыны немесе ауыл шаруашылығына қаржы бөлуді көбейту туралы және т.б. Мұңдай талаптар көбейіп, билік басындағылар назар аудармаса, саясижүйе әлсірейді.
Саяси жүйе төмендегідей қызметтерді атқарады:
1. Белгілі бір әлеуметтік топтың немесе көпшілік халықтың саяси билігін қамтамасыз ету. Ол биліктің тәртіпке келтірілген, ережелерде, қалыптарда бекітілген, яғни институционалданған түрі. Соңдықтан ол конституцияға негізделген жалпыға міндетті заңдар шығарады. Сол арқылы қоғамда тәртіп орнайды. Егер оны бұзушылар болса, оларға тиісті шара қолданылады.
2. Саяси жүйе қоғамдық қатынастарды реттейді, жекелеген әлеуметтік топтар немесе көпшілік халықтың мақсат-мүддесіне сәйкес адамдардың тіршілік әрекетінің әр түрлі салаларын басқарады. Ол әлеуметтік институттар қызметінің мақсаттарын айқындайды, солардың негізінде оларды орындаудың саяси жобаларын жасайды.
3. Саяси жүйе қоғамда жинақтаушылық, топтастырушылық қызметті атқарады. Ол ортақ әлеуметтік-саяси мақсаттар мен құндылықтардың айналасында барлық әлеуметгік топтар, таптар, жіктердің белгілі бір бірлесгігін қамтамасыз етеді.
4. Экономиканың қалыпты жұмыс істеп, прогресті дамуына қажетті саяси жағдай жасау. Мысалы, саяси жүйе өндіріс құралдарына меншік түрлерін құқықтық тұрғыдан бекітеді, қаржы жүйесін реттейді, салық саясатын жүргізеді.
5. Қоғамды, оның мүшелерін ішкі және сыртқы бүліндіргіш әрекеттерден қорғау. Мысалы, ұйымдасқан қылмыс, сыртқы агрессиядан (әскери, экономикалық, информациялық) және т.с.с.
Сонымен, саяси жүйе құлдық қоғамда жеке меншіктің, қанаушылар мен қаналушылардың пайда болуына байланысты дүниеге келеді. Ол қоғамда тәртіпті, бірлікті қамтамасыз етеді, әр түрлі қоғамдық топтар, ұйымдар мен қозғалыстардың қызметтерін реттейді, қоғамдық қатынастарды үйлестіреді, қазына, байлықты бөледі, әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қаржы-қаражатты жұмылдырады.
Тест сұрақтары:
1.Францияда партиялық фракцияда қанша депутаттан тұрады?
A) 20
Ә) 26
Б) 17
В) 15
Г) 71
. Германияда партиялық фракциялар неше депутаттан тұрады жғне ол қалай аталады?
A) 26 депутаттан “Топ” аталады
Ә)17 депутаттан, ол фракция аталады
Б) 10 депутаттан сенат аталады
В) 4/3 бөлігінен Сейм аталады
Г) барлық жауаптары дұрыс емес
. «Монокамералды» деп қандай парламентті атайды?
A) бірпалаталы
Ә) қос палаталы
Б) көп дәрежелі
В) екі палаталы
Г) еш қайсысы
. Депутаттық мандаттың негізгі құрамы:
A) андемнитет
Ә) импичмент
Б) бірмандаттық
В) иногурациялы
Г) жауаптары жоқ
5. Көп дғрежелі сайлау неше түрлі болады және қандай?
A) үш түрлі: президентті парламент
Ә) екі түрлі : сайлау жғне таѓайындау
Б) үш түрлі: тікелей , жанама сайлау
В)референдум арқылы сайлауларлар
Г) ешқандай дұрыс жауаптары жоқ
. Саяси партиялардың оң жақ флангісінде қандай партиялар орналасқан?
A) консервативті
Ә) лейбористік
Б) азаматтық
В) орталықтық
Г) дұрыс жауап жоқ
. Шетелде вето неше жғне қандай түрге бөлінеді?
A)абсолуттік,салыстырмалы
Ә салыстырмалы, айрықша
Б) импечмент иногурация
В) саяси жғне құқықтық
Г) дұрыс жауаптары жоқ
. “Импечмент” дегеніміз не?
A) сенімсіздік білдіру
Ә мерзімінен босату
Б) ерекше талап ету
В) тыйым салулар
Г) барлық дұрыс
. Үкіметтің ішкі құрылымын қандай жүйелер құрайды?
A) континенталь
Ә) униноменаль
Б) комиссиялық
В) комитеттік
Г) жауап жоқ
. Депутаттық мандадтың әрекет ету мерзімінің тоқтатылу негіздеріне:
A) барлыѓы дұрыс
Ә) парламенттік өкілеттік
Б) депутатқа сайланѓан
В) депутаттың өлуімен
Г) мандатынан айырылуы
5 –тақырып. Шет елдердегі сайлау құқығы және сайлау жүйелері.
.Сайлау құқығының түсінігі мен қағидалары.
.Сайлау үрдісінің сатылары.
. Сайлау жүйелерінің түсінігі мен түрлері.
Қазаіргі заманғы мемлекеттердің бәрінде де сайлау құқығы конституциялар бойынша, негізінен, институттандырылған.ФРГ –ның да Негізгі заңында мемлекттік биліктің халық тарапынан, сайлау және оған дауыс беру арқылы жүзеге асырылатыны жазылған. Португалия парламенті елдің қонституциясына сай жалпыға бірдей, тең әрі төте сайлауларда жасырын дауыс беру арқылы құралады. Литва Республикасы Конституциясының 34 –бабына орай, әрбір Литва азаматтары сайлау болатын күні 18 жасқа толса, сайлау құқығына ие. Сайлану құқығы Литва Респуликасының Конституциясында және сайлау туралы жалпы заңдарда бекітіледі. Сайлауға сот қабілетсіз деп танылған азаматтар қатыспайды.Жоғарыда Кеңес депутаттары –Қырғыз Республикасының парламенті депуттары –Жоғарғы Кеңеске депутаттар сайлау туралы заңға сәйкес еркін, жалпыға бірдей, тең сайлау құқығын пайдалана отырып, тікелей сайлаулар жүргізу барысында, жасырын дауыс беру арқылы сайланады.Жалпыға бірдей сайлау құқығы деп, мемлекеттің сайлауға қатысуға құқығы бар барлық азаматтарының сайлауға қатысуын айтады. Түркия Республикасының Конституциясының 67 –бабында жалпығв бірдей сайлауларға дауыс беруге нағыз әскри қызметтегі солдаттары мен унтерофицерлер, әскери курсанттар қатыса алмайды деп, көрсетілген.Тең сайлау құқығында- Сайлаушылар сайлауларға тең құқықтар негізінде қатысады. Төте дауыс беруде-кандидаттарды азаматтар тікелей сайлайды.Жасырын дауыс беруде-сайлаушылардың өз еркімен көңіл білдірулерін бақылауға алуға тыйым салынады.Сайлау еркіндігі-сайлау азаматтардың сайлауға және сайлануға байланысты өз құқықтарын еркін жүзеге асыруына негізделеді.Сол секілді сайлау құқығы белсенді сайлау құқғына және белсенді есем сайлау құқығына бөлінеді.Біріншісінде –сайлаушылар дауыс берсе, екіншісінде –сайланып қойылатын лауазымға үміткерлік құқығы беріледі.Қашан да, қай елде де сайлау заңмен белгілініп көрсетілген мерзімде өткізіледі. АҚШ –та жұп жылдарының қараша айының бірінші сейсенбісінде өкілдік палатасының түгел құрамы және сенаттың үштен бір бөлігі қайта сайлаудан өтеді.Әдетте, округтар сайлаушылардың тең санына орай құрылады. Осы қауымдастық палатасының 650 мүшелерінен 523 мүшесі Англиядан, 72 –сі Шотландиядан, 38 –і Уэльстен 17 –сі Солтүстік Ирландиядан сайланды.ФРГ –да қазіргі кезде бір сайлау округі орта есеппен 222 мың сайлаушылардан тұрады. Бундестагқа сайлау туралы федеральдың заңға сәйкес округтегі сайлаушылар санының орташа айырмашылығы барлық Германия бойынша көрсетілген заңына сай ФРГ –да сайлау округтары оқтын –оқтын өзгертіліп отырады.Сайлау жүйесі деп сайлауға қатысқан сайлаушылардың дауыс беруін есептейтін заң тарапынан белгіленген есептеу тетігін айтады.
Дүние жүзінде сайлау жүйесінің негізгі үш түрі бар. Олар: мажоритарлық, тепе –теңдік және аралас деп аталады.Мажоритарлық (мажор –көтеріңкі, көңілді деген француз сөзі) деп, дауыс беру нәтижелерін берілген дауыстың көпшілікті принципімен анықтайтын сайлау жүйесін айтады.
Аралас жүйе деп парламенттің бір бөлігін мажоритарлық жүйемен, бір бөлігін партиялық тізіммен жүзеге асыруды айтады.
Жалпыұлттық округтерде мұндай тепе –теңдік өкілдік жүйесі 1982 жылдан бастап енгізілген. Ал 1983 жылы бірінші рет парламенттік сайлауларда қолданыла бастады.Ресей Федерациясының Конституциясының 84 –бабына сәкес референдумды бұл елде Ресей Федерациясының Президенті тағайындайды.Референдумда қойылатын мәселелерді өз мәніне қарй төмендегіше бөліп көрсетуге болады:
Конституция ( өзгертулер мен толықтырулар енгізу үшін ұсынылатын жаңа конституция жобасы);Заң шығарушы (жаңа заңның жобасы мен немесе күші бар заң);Консультациялық ( мысалы, нақты бір елдің халықаралық қатынасына тікелей тиісті маңызды бір мәселе бойынша жұртшылық пікірін білуді ұйымдастыру); Міндетті ( референдум өткізуді конституция бекіткен. Жапония Конституциясының 96 –бабында парламенттің екі палатасы қуаттаған елдің Негізігі заңына жасалған өзгертулер жобасын референдумға қою міндеттелген); Президентті, Пралмент Мәжілісі мен мәслихатар депутаттарын, Республиканың жергілікті өзін - өзі басқару органдары мүшелерін сайлау жалпыға бірдей, тең әрі тікелей жасырын дауыс беріп сайлау құқығы негізде өткізіледі.Сенат депутаттарын сайлағанда белсенді емес сайлау құқығы Конституцияда қарастырылғандай шектеулермен жүзеге асырылады.
Президентті және Парламен депутаттарын сайлау кезінде төмендегідей дауыс есебін есептеу жүйесі қолданылады;
Мәслихат депутаттарын сайлауда дауыстарды есептеудің төмендегідей жүйесі қолданылады:
Республикада сайлау ұйымдастырып, оны өткізетін сайлау комиссиялары мемлекеттік сайлау органдары болып табылады.
Біртұтас сайлау комиссиясы жүйесін:
1995 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы халықтық билік жүйесіндегі референдумның орын мен рөлін тіпті жаңаша қарастырады. Қазіргі кезде республикалық референдум ұйымдастыру және оны өткізу тәртібі жайлы 1995 жылы қазанның 2 –сі күні шыққан Республикалық референдум туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық заң күші бар Жарлығында толығымен көрсетілген.Сайлауда дауыс беруге 18 жасқа толған Республика азаматтарының бәрі де өзінің шығу тегіне, әлеуметтік жағдайына, лауазымына, мүліктік жағдайына, нәсіліне, ұлтына, діни, тектік –топтық, ұлттық тіліне, көзқарасына, тұрған жеріне, тағы басқа да осы іспетті жағдайларына қармастан қатысады.Президентті, Парламент Мәжілісі мен мәслихаттар депутаттарын, Республиканың жергілікті өзін - өзі басқару органдары мүшелерін сайлау жалпыға бірдей, тең әрі тікелей жасырын дауыс беріп сайлау құығын негізде өткізіледі.
Тест сұрақтары:
1. Әлемдік тәжірибеде президентті сайлаудың қандай түрлері бар?
A) тікелей, жанама
Ә) бір партиялық
Б) негізгі және қосымша
В) саяси және әлеуметтік
Г) барлық жауап дұрыс
2. Сайлаушының сайлауға немесе дауыс беруге әдейі қатыспауы -
A) абсентеизм
Ә) конкордат
Б) цензура
В) кокустар
Г) филиация
3.Қандай жолдармен Конституция қабылданады?
A) өкілдік сайлау корпусы актісімен
Ә) құрылтай жиналысы парламент
C) сайлау корпусы арқылы қабылдау
D) Президенттің актісімен қабылдау
E) барлық жауаптары дұрыс болады
. Өкілдік құру қай мемлекеттердің конституциясы қабылданған?
A) АҚШ, Франция
Ә) АҚШ, Германия
Б) Франция, Япония
В) Түркіменстанда
Г) еш жауабы жоқ
5. Сайлау корпусы қай мемлекеттерде конституция қабылданған?
A)Франция, Югославия
Ә) Германия, Үндістан
Б) Европа елдерінде
В) Орта Азия елдерінде
Г) дұрыс жауабы жоқ
.Атқарушы үкімет басшысы актісімен конституция қабылданған:
A) Франциада
Ә) АҚШ-та
Б) Ұлыбритания
В) Испанияда
Г) Италияда
. Конституцияны қадағалау органы қызметті жүзеге асырады?
A) нормативтік-құқықтық актілердің
Ә)конституцияның заң талаптарына
Б) халықаралық келісім шарттардың
В) актілердің дұрыс орындалуын
Г) барлық жауаптары дұрыс емес
.Органдардың жалпы тәртібі қандай актілермен реттеледі?
A) сайлау муниципалиттер
Ә) Президент жарлықтары
Б) Конституцияларыменен
В) жергілікті басқару заң
Г) территория туралы Заң
9. Көп дғрежелі сайлау неше түрлі болады және қандай?
A) үш түрлі: президентті парламент
Ә) екі түрлі : сайлау жғне таѓайындау
Б) үш түрлі: тікелей , жанама сайлау
В)референдум арқылы сайлауларлар
Г) ешқандай дұрыс жауаптары жоқ
. Саяси партиялардың оң жақ флангісінде қандай партиялар орналасқан?
A) консервативті
Ә) лейбористік
Б) азаматтық
В) орталықтық
Г) дұрыс жауап жоқ
6-тақырып.Шет елдердегі адам және азаматтың құқықтық мәртебесінің негіздері.
Конституцияның маңызды ерекшеліктерінің бірі –адам мен азаматтарының құқықтық мәртебесін жариялауы болып табылады.Біз көптеген елдердің конституцияларының мазмұнын салыстырмалы-құқықтық талдау әдісімен зерттеу нәтижесінде (Ресей, Болгария, ҚХР, ФРГ, Түрікменстан, Бельгия елдері, Украина, Қырғызстан Республикасы, т.б.) жазба конституциялардың бәрінде де, әдеттегідей, адам мен азамат құқығы, оның бостандығы мен міндеттері белгіленіп, бекітіліп берілетініне көзімізді жеткіздік.Мәселенің шындығын айтар болсак, Өзбекстан Республикасы Конституциясының 25-бабында (1992 ж.): "Әркімнің бостандыққа құқы бар және дербес құқыққа ие" - делінсе, 43-бабында: "Өзбекстан халқының тарихи, рухани және мәдени мұраларын әрбір азамат қорғап, сақтауға міндетті"- делінген, Пакистан Ислам Республикасы Конституциясының II бөлімінің 9-тармағында (1956 ж.): "Моральдық немесе көпшіліктік тәртіпті сақтау мақсатында занда қарастырылған әрбір ақылға қонымды шектеулерді сактай отырып, барлық азамат бейбіт, қарусыз топтасуға құқығы бар" - делінген.
Испанияның 1978 жылы қабылданған Конституциясының 15-бабында: "Әркімнің өмір сүруге, физикалық және моральдық тұрғыдан тұтасты болуына құқы бар және еш уақытта да қинап, қорлауға, адамдық қасиетін таптайтын жазалауға жол берілмейді. Тек соғыс кезіндегі ерекше жағдайда болмаса, әскери-қылмыстық заңдарда қарастырылған, өлім жазасына тыйым салынады".Ресей Федерациясы Конституциясынын (1993 ж.) 25-бабында: "Соттың шешімінсіз немесе федеральдық занда қарастырылған жағдайлардан өзге кезде ешкім біреудің үйіне, еркіне қарсы, басып кіруге құқы жоқ" - деп жазылса, ал Словакия Конституциясында (1992 ж.): "Міндеттерді тек құқық пен бостандықтың негізін сақтай отырып тек заң негізінде, тек соның шеңберінде бекітуге болады" - делінген.Дегенмен де, мынандай жәйтті де ескерте кеткеніміз жөн. Конституцияларда адам мен азамат мәртебесі құқығы арасында айырмашылық белгілері де болады. Мұны ажырату қиынға соқпайды. Өйткені әрбір заң шығарушы бұл үшін мәтінде конституция баптарына сәйкес тұжырымдарды пайдаланады. Мысалы, адам кұқы мәртебесіне қатысты: "Әрбір адам", "бәрі", "бірде-бір адам" "ешкім", т.с.с, ал азамат мәртебесі құқына қатысты: "азаматтың құқы бар", "азамат міндетті", "азаматтарға кепілдік береді" сияқты т.б. тұжырым, түсініктер пайдаланылады. Осында тағы бір нәрсені айту маңызды. Мысалы, ФРГ, Испания, Мексика елдерінің негізгі зандарында: "азамат", "азаматтар" түсінігі орнына ұлтқа қатыстылығы: "неміс", "испан", "мексикалық" деп көрсетіледі. Әлбетте, ұлтына сілтеме жасау, оның белгілі бір мемлекетке саяси және құқықтық тиістілігін көрсетеді, яғни, әңгіме оның азаматтығы жайлы болып отыр. Енді нақты мысалдарға жүгінейік. ФРГ-нің негізгі заңының (1949 ж.) 16-бабында: "... неміс азаматтығына ие болғандардың бәрі немесе 1937 жылдың 31 желтоқсанына дейінгі Германия империясы аумағында тұрғандардың барлығының шетелдегі жұбайы не ұрпақтарының әрқайсысы, неміс ұлты ретіңде басқа жерге күштеп жер аударылған әрі босқын болып баспана тапқан неміс ұлтындағылардың бәрі, неміс болып табылады", - деп жазылған. Испания (1978 ж.) Конституциясынын 12-бабында: "18 жасқа жеткен испандықтар кэмелетке толады" - десе, Марокко корольдігі Конституциясынын 5-бабында (1972 ж.): "барлықмарокколыктар заң алдында тен", - деп жазылған.
"Конституциялық құқық, бостандық, міндеттер әдетте төмендегі негізгі үш топқа бірігеді:
Жеке (азаматтық) құқық, бостандық, міндеттер (мысалы, жеке адам құқына қол сұқпаушылық, хат-хабар құпиялылығы, өз еркімен көңіл білдіру бостандығы, заңдарды сақтау міндеті, т.б.).
Саяси (мысалы, пассивті және активті сайлау құқы, жиналыс еркіндігі, отанды қорғау міндеті, т.б.).
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени (мысалы, еңбек ету қүқы, кәсіп таңдау еркіндігі, шығармашылық еркіндігі, салық төлеу міндеті, табиғатты қорғау, т.б.
Конституция әрдайым теңдік, бостандық және міндеттер құқығы тендігі принциптерін жариялайды. Мысалы, Ресей Федерациясы Конституциясының 6-бабында: "Ресей Федерациясының әрбір азаматы оның аумағында барлық құқықтар мен бостандыққа ие болып әрі Ресей Федерациясы Конституциясында көрсетілгендей барлық міндеттер теңдей жүктеледі", - деп жазылған. Сондай-ақ, Конституцияда мемлекет тарапынан кұқық пен бостандықты шектеу мүмкіндіктері де айтылады. Мысалы, Хорватия Конституциясының (1990 ж.) 16-бабында: "Құқықпен бостандық тек заң арқылы ғана, басқа адамдардың бостандығы мен құқын, құқық тәртібін, қоғамдық мораль мен денсаулықты қорғау мақсатында, шектелуі мүмкін", - деп нақты көрсетілген. Ресейдің, Болгарияның, Өзбекстанның және т.б. елдердің Конституцияларында төтенше жағдайларда (соғыс, стихиялы бакытсыздық, жаппай тәртіпсіздік, т.б.) құқық пен бостандықтың кейбір тұстарына шектеу енгізу жақтары айтылған.Әлбетте, мұндай құқық пен бостандық шектеулері ақылға сыйымды да қисынды әрі жалпыға бірдей адам құқы декларациясы нормаларына сәйкес келеді. Осыған орай бұл декларацияның 29-бабының 2-тармағында: "Әрбір адам өзінің құқы мен бостандығын жүзеге асыруда демократиялық қоғамдағы жалпы әл-ауқат пен қоғамдық тәртіпті, моральдің әділетті талаптарын қанағаттандыру, басқалардың кұкығы мен бостандығын танып, оны құрметтеуді қамтамасыз ету мақсатында ғана занда көрсетілген шектеулерге тартылуы мүмкін", - деп жазылған.Жазба конституциялардьщ бәрінде де мемлекет құқық пен бостандықты жариялай отырып іс жүзінде кепілдік береді. Әрине, мұндай маңызды мәселе казіргі заманғы мемлекеттердің көпшілігінде (мысалы, АҚШ, Франция, Ресей, Англия, т.б.) соттарға жүктелген.
Әсіресе, адам құқығы жайлы парламенттің өкілетті институты (омбудсмен, комиссар, медиатор, төреші, т.б.) аса үлкен маңызға ие. Қазіргі кезде мүндай институттар әлемнің 40-тан астам елдерінде (соның арасында Ресейде бар) құрылып, жүмыс істеуде. Мысалы, Ресей Федерациясы Конституциясының 103-бабына сәйкес, бұл адам қүқығы жөніндегі өкілетті орган болып табылады. Оған арнайы, "Парламент" жайлы әңгіме еткенімізде, кеңірек токталамыз.Азаматтардың конституциялық құқығы мен бостандығының тағы бір беретін кепілдігі - маманданған заң көмегін пайдалану құқығы Көптеген конституциялар мемлекет тарапынан кепілдік берілетін адам мен азаматтың құқығы мен бостандығын бұзғаны үшін жауапкершілік тағайындайды. Біздің ойымызша кұқық пен бостандық жайлы нағыз кепілдіктерді мемлекеттің қарастыруы адам мен азамат құқы мәртебесін институттандыру құрылымының (мемлекеттердің негізгі заңдары) негізгі мәні - тек кана мемлекеттің азаматтық қоғам алдындағы белгілі бір міңдеттерін құжаттандыруды қарастыру ғана емес, сонымен катар адам мен азаматтардың бостандығы мен қауіпсіздігін ең аддымен мемлекеттің озбырлығынан шындап қорғаудың сенімді кепілдігін қалыптастыруы болып есептеледі. Міне, осы тұрғыда ерекше езекті Заң- І789 жылы Францияда қабылданған адам мен азамат құқығының Декларациясы Бұл Декларация әлі күнге дейін күшін жоғалтпай отыр. Декларация тек кез келген мемлекеттің басты мақсаты болып табылатын ажырамас әрі табиғи адам құқын қамтамасыз етуді жариялап қана қоймай, сонымен бірге көрсетілген кұқықтың басты құрамдарын: бостандық, жекеменшік, кауіпсіздік, езіп-жаншуға қарсы қарсылық сияқты т.б. нормаларды біржақты тұжырымдап берді.
Бұл Декларацияның сонымен қатар, американдық конституцияның мазмұнды да қуатты болып әрі жетіле түсуіне жағымды ықпал еткенін атап өтпеуге болмайды. Өйткені, 1787 жылы кабылданған АҚШ Конституциясында алғашқыда адам құқығы сөз болмаған еді, тек кейін, біраз жылдар өткеннен соң, 1791 жылы (құқық жайлы Билль) АҚШ Конгресі Конституцияға он түзету енгізіп бекіткен болатын.Әрине, белгілі бір мемлекет азаматтығына тиістілігіне қарай әрбір адам құқық, бостандық және міндет шеңберінде бағынышты болады.Сөйтіп, азаматтық-адамның белгілі бір мемлекетке саяси және құқықтық тиістілігін білдіреді. Соңдықтан да мемлекет өз азаматына құқық пен бостандық беріп, елден тыс жерлерде де оны қорғап, қамқорлық жасайды. Азамат та өз кезегінде мемлекеттің барлық ережелерін сақтап, ондағы қаралған зандарды мүлтіксіз орындайды.
Мысалы, Қырғыз Республикасы Конституциясының 13-бабына сәйкес Қырғыз Республикасына адамдардыңтиістілігі және оның мәртебесі азаматтығымен анықталады. Қырғыз Республикасының азаматтары Конституцияны, республика заңын және басқалардың құқығын, бостандығын, абыройы мен ожданын сақтауға міндетті.Қырғыз Республикасы азаматы болып танылғандардың баска мемлекеттің азаматтығына тиістілігі танылмайды. Қырғыз Республикасының бірде бір азаматын өз азаматтығынан айыруға және өз азаматтығын өзгерту құқына тыйым салынады. Қырғыз Республикасы шеттегі өз азаматтарын қорғап, оларға қамқорлық жасайды. Осы іспетті ережелер, басқаша түрде берілгенімен Эстония, Болгария, Өзбекстан, Түркия, Польша және тағы баска көптеген елдердің конституцияларында да бекітіліп берілген.Шетелдіктер деп, басқа бір белгілі мемлекеттің аумағында тұрғанымен, бірак ол елдің азаматтығын алмағандарды айтады. Сөйтіп, шетелдіктерге баска елдің азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар жатады.Азаматтық мәселелерін реттеу әрбір мемлекеттің ішкі конституциясына жататынын ерекше айту қажет. Гаага конвенциясының азаматтық жайлы зандар коллизиясына жататын (1990 ж.) тұжырымының өзінде-ақ: "Кім езінің азаматы боларын әрбір мемлекет өздерінің зандарына сәйкес анықтайды" деп жазылған. Сондықтан да әр түрлі мемлекеттердің азаматтық жайлы заңдарында әр түрлі қарама-қайшылықтар (коллизия) кездесіп қалады. Оны олар мемлекетаралык дәрежеде екі тарапты немесе көп тарапты келісімдер жасау арқылы шешіп отыруға тырысады. Мысалы, кос азаматтықты болдырмау және азаматтығы жоқ жайлы келісімдерді айтуға болады. Осы тұрғыдағы келісім ретінде 1995 жылғы Кдзақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы халыкаралық-құқықтық актілерді: "Ресей Федерациясына тұрақты тұру үшін келетін Қазакстан Республикасы азаматтарына, сондай-ақ Қазақстан Республикасына тұрақты тұру үшін келетін Ресей Федерациясы азаматтарына азаматтық алуды жеңілдету жайлы", сондай-ақ "Ресей федерациясы аумағында тұрақты тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарының және Қазақстан Республикасы аумағында тұрақты тұратын Ресей Федерациясы азаматтарының құқықтық мәртебесі жайлы" келісім-шарттарды атауға болады. Мұндай халықаралық-құқықтық актілер қос азаматтықтың пайда болмауын алдын алады, сөйтіп Ресей мен Қазақстан азаматтарына осы аталған екі аумакта тұрақты тұру жайларын нақты анықтап, құқыктық мәртебе береді, әрі тіркеу барысында азаматтық алу тәртібін жеңілдетеді. Ресей Федерациясымен жасалған бұл келісім Ресейге, т.б. елдерге орыс тілді тұрғындардың жаппай қоныс аударуын тежейді. Әлбетте, бұл саяси-экономикалық тұрғыдан алғанда ТМД республикаларындағы әлеуметтік шиеленісті бәсендетуде қолайлы жағдай туғызады.Мысалы, тек 1995 жылдың 9 ай мерзімі аралығында Қазақстаннан тысқары жаққа 251809 адам кетті. Мұның көпшілігі Қазақстанның Ресей Федерациясына эмиграция жасады.
Азаматтық алу-бұл болса да, азаматтық "қан құқы" немесе "тек құқы (негіз құқы)" принциптері негізінде алынады. Мұның алғашкысында туылған жеріне қарамай (мысалы, Эстония Республикасы Конституциясының 8-бабына сәйкес әрбір бала, ата-анасының бірі Эстония азаматы болып табылса, туылғаннан соң Эстония азаматы құқығына ие бола алады) ата-анасының азаматтығын алады, ал екіншісінде - ата-анасының азаматтығына қарамай, нәресте қайсы мемлекет аумағында дүниеге келсе (мысалы, Мексика), сол елдің азаматы бола алады. Туылу жеріне орай азаматтық алуды шет еддерде - филиация, ал шетедціктерді азаматтыққа алуды-натурализация дейді. Бірақ, соңды жағдайда бірнеше шарттар сакталуы тиіс. Кейбір елдерде натурализация жасалынатын азаматтардың құқық шеңбері шектелуі де мүмкін. Мысалы, АҚШ Конституциясына сәйкес осы елдің Президенттігіне тек АҚШ-та туылған азамат сайланады, ал сенатор болу үшін 7 не 9 жыл АҚШ азаматы болу талап етіледі (яғни, Палата өкілдігіне мүшелікке немесе сенатор болып сайлану ушін АҚШ азаматтығы танылуы осы көрсетілген мерзімнен кем болмауы тиіс).Азаматтықты қалпына келтіру үшін азаматтар бұрын белгілі бір мемлекеттің азаматы болуы тиіс.Азаматтықты таңдау (оттация). Бір мемлекеттің аумағынан екінші бір мемлекет аумағына өткенде ғана жүзеге асырылады.Азаматтықтың тоқтатылуы мына кездерде жүзеге асырылады: азаматтықтан шыққанда, азаматтығын жоғалтқанда, азаматтықтан айырғанда, басқа елдің азаматтығын таңдағанда (оттация) және т.б. себептермен.Азаматтығы жоқтық және көп азаматтылық. Азаматгығы жоқтық деп қандай бір мемлекетке тиісті азаматтығын көрсететін ресми құжаттарды ұсына алмауды айтады.Көп азаматтылықтың жиі кездесетін түрі қос азаматтық (бипатризм). Бұл жағдайда адам екі мемлекеттің азаматы болып есептеледі. Қос азаматтық, мысалы Австрия, Мексика, Польша, Канада, Испанияда орын алған. Мысалы, Испания Конституциясының 11-бабында: "Мемлекет Испаниямен ерекше байланыста болған не болып отырған Латын Америкасы немесе тағы басқа да елдермен кос азаматтық беру жайлы келісім-шарт түзе алады. Бұл елдерде испандықтарды өздерінің алғашқы азаматтығын жоғалтпай-ақ, тіпті бұл елдер өз азаматтары деп санамағанның өзінде де, екі тарап келісілген негізде қол астына алуларына болады".Литва Республикасы Конституциясының 12-бабында қарастырылған заң бойынша кейбір жағдайларда адамдарға бір мезетте Литва Республикасының және басқа да мемлекеттің азаматы болуға жол беріледі.Қазіргі кезде көптеген елдер кеп азаматтыққа әлі де теріс қарайды. Өйткені, бұл азаматтардың бұл жағдайда саяси құқықтары мен бостандығы шектеледі деп санайды. Қос азаматтық туралы пікір 1993 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясында қарастырылғаны белгілі. Алайда, 1995 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясында қос азаматтық шығарылып тасталды.Көп елдерде шетелдіктердің құқықтық мәртебесі негізінен өз азаматтары мәртебесіне теңестіріледі. Дегенмен, белгілі бір шектеулер де жоқ емес. Мысалы, шетелдіктер әскери қызметке шақырылмайды, сайлау құқын пайдаланбайды және т.б. Айталық, Болгария Конституциясының 26-бабында: "Болгария Республикасына келуші шетелдіктер, болгар азаматтығын жүзеге асыруды талап ететін конституция мен заңдардағы құқықтар мен міндеттерден басқа жағдайларда, Конституцияда көрсетілген барлық құқықтар мен міндеттерге ие" делінген.Құрама Мексика штаттары Конституциясының 33-бабында шетелдіктерге елдегі саяси істердің кез келгеніне араласуға тыйым салынған. Кейбір елдердін конституциясында саяси себептер нәтижесіне қарай шетелдіктерге баспана беру қарастырылған. Мұндай ережелер, мысалы, Ресей, Молдова Республикасы, Польша, Өзбекстан, Италия конституцияларында және Германияның Негізгі заңында көрсетілген. Алайда, саяси баспана беру деген сөз, тоқтаусыз азаматтық береді дегенді білдірмейді. Бұл екеуі мүлдем бөлек, өзара байланыссыз мәселелер әрі әр түрлі тәртіппен шешіледі.Кейбір елдердің конституциясы өз азаматтарын және өз аумағында заңды түрде тұрған шетелдіктерді жер аударуға тыйым салады. Сол секілді, халықаралық келісім-шарттарда қарастырылмаған болса, конституциялары бойынша басқа мемлекеттерге өз азаматтарын да, шетелдіктерді де беруге (экстрадиция) тыйым салынады. Мысалы, Беларусь Республикасы Конституциясының 10-бабы бойынша, Беларусь Республикасы халықаралық келісімдерінде қарастырылмаған болса, Республика азаматтарын шетел мемлекетіне беруге тыйым салынған. Осы іспетті ережелер Болгария, Түрікменстан, Украина, Қырғыз Республикасы, Испания, Дания, т.б. елдердің конституцияларында да қарастырылған. Ал, енді Мексика Конституциясына (33-бап) келеек, онда федеральдық атқарушы үкіметке (тіпті ескертусіз, алдын ала сот істерін жүргізбей-ақ) шетелдіктердің кез келгенін, ел ішінде болуын қаламаса, елден қуып шығуға құқық береді.
Тест сұрақтары:
1.Конституциялық құқықтың субъектілеріне жататындар:
A)азаматтар басқару органы
Ә) азаматтығы жоқ адамдар
Б) қос азаматтығы бар адам
В) Президент орынбасары
Г) үкімет мүшелерімен
2.Францияда «Адам құқықтары декларациясы» қашан қабылданған?
А) 1789 ж.
Ә) 1780 ж.
Б) 1787 ж.
В) 1889 ж.
Г) 1778 ж.
.1789 жылы «Адам құқықтары декларациясы» қайда қабылданды?
А) Франция
Ә) АҚШ
Б) Англия
В) Америка
Г) Жапония
. Адам құқықтары туралы кіммен және қашан қабылданды?
А) Б.Ұ.Ұ 1966 ж.
Ә) Еуропа 1966 ж.
Б) Б.Ұ.Ұ 1990 ж
В) Одағы1966 ж.
Г) Б.Ұ.Ұ 1960 ж.
. Еуропалыұ Одақ қандай құжат негізінде?
А) 1992 ж Маахстрихтік шарт
Ә) 1991 ж. Тәуелсіз Декларация
Б) 1990 ж. Еуропа келісіммен
В)1993 ж. Адам декларация
Е) 1995 ж. Еуропалық жарғысы
6. Конституция дегеніміз не ?
А) қоғамдық күштердің еркін .
Ә) мемлекеттің рәміздерін құжат
Б) Президенттің жарғысымен
В) Парламенттің қаулылары
Г) мемлекеттің басқару нысаны
.Constitutio
термині қандай мағына береді?
А) «құрылым»
Ә) «құрылым»
Б) «заңдар»
В) «басқару»
Г) барі дұрыс
. Азаматтардың мәдени-рухани бостандығын көрсет.
А) дінін таңдау
Ә) азамат алу
Б) дауыс беру
В) кәсіпкерлікпен
Г) Отанын қорғау
9. Адам құқықтары туралы Еуропалық конвенция қашан қабылданды?
А) 1950 ж .
Ә) 1960 ж.
Б) 1940 ж.
В) 1995 ж.
Г) 1965 ж.
. Конституциялық құқықтың субъектілері болып кімдер табылады?
А) азаматтар, депутаттар,
Ә) қоғамдық құрылымдар
Б) қоғамның мүшелері
В) Президент, Парламент
Г) Тек қана азаматтар
7-тақырып. Шетелдердегі мемлекет басшысының құқықтық мәртебесі
1. Мемлекет басшысы. Түсінігі мен мемлекет механизміндегі орны.
. Президент. Президенттің құқықтық тәртібі. Президентті сайлау тәртібі.
.Шетелдердегі мемлекеттің органдарының түрлері мен олардың жік телуі.
Көптеген шетелдердің Конституциясында мемлекет басшысы институты бекітілген. Мемлекетбасшысы деп, басқарудың ешбір нысанына қарамастан, белгілі бір елдің мемлекеттік билік жүйесіндегі заңды түрдегі жоғары лауазымды тұлғаны айтады.Монархия нысанында басқарылатынелдің мемлекет басында монарх (император, король, т.б.) отырады. Монарх билігі мирасқорлықты: тақ мирасқорлығы тәртібі конституциямен не басқа да бір заңдармен беукітіледі. Айталық, Жапония Конституциясы бойынша императорлық тақ әулеттік болып саналып, Парламент бекіткен «Императорляық әулет» заңына лайықты регенттік (шетелдерде монарх билігі жеке регент не регенттер кеңесі арқылы жүзеге асырылады) басқару белгіленсе, онда регент император атынан елдің Конституциясында қарастырылған іс - әрекеттерді ғана жүзеге асыра алады.Марокко Корольдігінің Конституциясы бойынша тәж бен тақ және олардың конституциялық құқығы мирастыққа жатады әрі атадан балаға «тікелей еркек кіндіктен таралатын желімен және Ұлы Мәртөбелі Король Хасан П –ден бастап, тұңғыштық тәртібімен белгіленеді». Ал, тікелей еркек кіндіктен таралатын желімен мирасқор болмаған жағдайда, ер жағынан ең жақын (бүйір) еркек кіндік туыстарына мирасқа иа болу құқығы беріледі. Ал, егер де корольдің жасы әлі кәмелетке толмаса (18 жас), онда тәж бен тақтың конституциялық құқығын регент кеңесі жүзеге асырады. Бұл орган король 22 жасқа жеткенге дейін король қасындағы кеңес құрамы корольдің ең жақын туыстары, Жоғары соттың төрағасы, өкілдер палатасының төрағасы және корольдің жеке өз ұйғарымы бройынша король тарапынан тағайындалған 7 адамнан тұрады.Қазіргі кезде басқарудың монархиялық нысандағы елдерде мемлекет басшысы қызметін, әдетте, монарх жеке өзі жүзеге асырады. Дегенмен, мемлекеттер тәжірибесінде монрх сайлдауы да болатынын айтып өткеніміз орынды. Мысалы, 1984 жылы Малайзияда мемлекет басшысына (монарх болып) Туанку Искандр әл –Хадж Ибни әл –Мархум султан Исмаил (Джохор штатының сұлтаны) сайланды.Конституция монархтың иммунитеті мен индемнитетін анықтай отырып, оның жеке басына қол сұқпауды қарастырып қана қоймай, кейде (тіпті жиі) оны қасиетті санайды; сол үшін мемлекет басшысына көптеген құрметті құқықтар мен шексіз құдіреттіліктер, айрықша титул , сондай –ақ жауапкершіліксіздік мәртебесі беріледі.Енді осы жайларды анықтай түсу үшін конституцияларға жүгінейік. Мысалы, Испания конституциясының 56 –бабында: «Корольдің жеке басына қол сұғылмайды, ол ешқандай жауапкершілікке алынбайды. Оның актілері әрдайым контрассигневтелген». Осы елдің Конституциясының 64 –бабында корольдің актісі тағы да контрассигневтелген (быцлайша айтқанда, қол қою арқылы бекітіледі, яғни үкімет төрағасының қолы қойылады және қажетті жағдайда, ведомстік қатыстығына қарай, актіге тиістіминистр қол қояды). Корольдің Сенатты және үкімет басшысын тағайындайтыннемесе оны отставкаға шығаратын, конституция бойынша қарастырылған актілерін кангресс төрағасы контрассигневтеуге тиіс. Король актілерін контрасивтеген адам ол үшін заңмен де,саяси жауап береді.Контрассигневтеу институты көптеген елдерде, оның ішінде басқарудың республикалық нысандағы елдерде де кең етек жайғанын айта кеткен жөн. Басқарудың Республикалық түріндегі контрассигневтеу институты жайында осы тараудың соңынақарай арнайы айтылады.Сонымен бірге конституциясыда мемлекет басшысы лауазымындағы мирасқор монархты орнынан алып тастау жағы заң жолымен қарастырылмағанын айта кеткеніміз жөн. Алайда, белгілі бір жағдайларға байланысты, мысалы, монархты тақтанбас тартуға мәжбүрлеу, мемлекеттік төңкеріс, лайықсыз монархты күштеп жоқ ету сияқтыкүштеп жоқ ету сияқты, т.б реттердің болуы мүмкін. Мұндай жағдайлар көп елдердің басынан өткені де белгілі (Албания, Болгария, Ауғанстан, Венгрия, Италия, Египет, Ирак, Румыния, Эфиопия, Югославия, т.б).Басқарудың республикалық нысаны елдерінде мемлекет басшысы президентті сайлаудың үш жүйесі бар:
Президентті тікелей сайлау президенттік републикаларда жүргізіледі. Президенттік републикаларда мемлекет басшысы бұл орынға (президенттік) парлмент қатысуынсыз отырады (мысалы, Ресей, Мексика, Өзбекстан, Венесуэлла Республикасы, Тунис Республикасы, Колумбия Республикасы, Коста –Рика Республикасы, т.б). Президенттіксайлауға заң бойыншадауыс беруге арналған тізімге енгізілген барлық сайлаушылар қатысады; дауыс беру нәтижесі мажоритарлық сайлау жүйесі бойынша анықталады.
Президентті жанама сайлауда президенттік республикаларда жүргізіледі. Бұл сайлау түрінде сайлаушылар әдетте, дауыс берушілер коллегиясын сайлайды, олар кейін президенттісайлайды. Мысалы, АҚШ президенті дауыс берушілер коллегиясы арқылы сайланады. Осы елдің Конституциясының 11 –бабына сай әрбірштат осы штаттың заң шығарушы жиналысы белгілеген тәртіп бойынша дауыс берушілерді тағайындайды. Олар АҚШ конгресіне штат жіберге құқықты, сонда сенаторлар мен өкілдік палатасымүшелігіне берілген орындарға тепе –тең болуы тиіс. Тек мұнан бір округ ғана босатылады. өйткені, бұл, АҚШ өкіметі тұратын жер болғандықтан үш дауыс берушілерді тағайындайды. Мұндай құқық бұл округке 1961 жылы конгресс қабылдап Конституцияға енгізген ХХІІІ түзету бойынша берілген.
Көпдәрежелі сайлаулар. Президентті сайлаудың мұндай жүйесі парламенттік республикаларда (тек Австрия Республикасы, Ирландия Республикасы, Исландия Республикасынан басқаларында, яғни, бұл елдерде президенттік тікелей сайлау жүйесі жүргізіледі) қолданылады.
Осы қарастырылған парламенттік үш республиканың президентсайлауында мемлекет басшысының парламенттен мандат алатынына көзіміз жетті, яғни, президент билігі туынды сипатта. Ал, керісінше, егер парламент (президенттік республикада) президентті сайлаудан шектетілсе, онда мемлекет басшысы көп өкілетті билікке ие болды.
Тест сұрақтары:
1. Төле, Қазыбек, Әйтеке билердің доктринасын қнегізіне жатқызуымызға бола ма?
А) болады
Ә) болмайды
Б) ия мүмкін
В) Төле бидікі
Г) дұрыс емес
. Шіркеу мен Король және қолындағы билігі қалай аталады?
А) 1164 ж. «Кларендин Конституция»
Ә) 1679 ж. «Хабеас корпус акт»
Б) 1037 ж. «Павий конституциясы»
В) 1768 ж. «Құқықтар туралы билль»
Г) 1215 ж. « Еркіндік Ұлы Хартиясы»
.Рим империясының королі феодалдары реттейтін құжат
А) 1037 ж. «Павий Конституциясы»
Ә) 1768 ж. «Құқықтар туралы бильь»
Б) 1164 ж. «Кларендиндік Конституция»
В) 1222 ж. « Алтын буллалариенен»
Г) 1679 ж. «Хабеас корпус актсімен»
4.Бразилия Президенті қанша жыл мерзімге сайланады?
A\ 5 ж
B\ 6 ж
C\ 7 ж
D\ 4 ж
E\ 9 ж
.Монарх билігінің қыз балаға да мұрагерлікке қалу мүмкіндігі -
A\ кастильдік жүйе
B\ регенттік жүйе
C\ плюрономинал
D\ саликалық жүйе
E\ регент қамқоршы
6. Мелекет басшысының имунитеті дегеніміз не?
A) ерекше құқықа ие болуы
Ә) қойылатын шектеулер
Б) құқық мәртебесіменен
В) құқығына ие болуымен
Г) дұрыс жауаптары жоқ
. Республикалық басқаруағы мемлекет басшысы ретінде:
A) президент
Ә) парламент
Б) үкіметтер
В) монархтар
Г) жауабы жоқ
. Әлемдік тәжірибеде президентті сайлаудың қандай түрлері бар?
A) тікелей, жанама
Ә) бір партиялық
Б) негізгі қосымша
В) саяси әлеуметтік
Г) жауаптары дұрыс
. Шетелдердің президенттері әдетте неше жылға сайланады?
A) 4 ж
Ә) 5 ж
Б) 6 ж
В) 1 ж
Г) 3 ж
Президенттің мандатынан айырылуға жатпайтын негіздер:
A) азаматтығынан айырылғанда
Ә) өкілеттік мерзімнің бітуі
Б) мерзімінен бұры босағанда
В) импичмент сотталған болса
Г) қайтыс болуына байланысты
8-тақырып. Шетелдердегі Парламент. Парламент депутаттарының құқықтық мәртебесі.
1.Парламент-шетелдердегі жоғарғы өкілді орган. Оның мемлекеттік органдар жүйесіндегі орны.
.Шетелдердегі Парламенттердің нысандарының сан түрлілігі.
.Парламенттің қалыптасу тәртібі, оның құрылымы.Парламенттің өкілеттіліктері.
Депутат Парламент сессияларында және ол оның құрамына кіретін органдарының отырыстарында қаралатын барлық мәселелер бойынша шешуші дауыс құқығын пайдаланады. Депутат Парламенттің және оның Палаталарының үйлестіруші және жұмысшы органдарына сайлауға және сайлануға құқылы; сессияның күн тәртібі бойынша ұсыныстар мен ескертулер енгізуге, Парламент сессиясында Палаталарға есеп беретін ла-уазымды адамдардың есебін тындау туралы ұсыныс енгізуге; депутаттардың сауал салуға, Парламент қабылдайтын зандар, қаулылар, басқа да актілердің жобаларына түзетулер енгізуге, азаматтардың қоғамдық маңызы бар өтініштерімен депутаттарды таныстыруға, басқа да өкілеттіктерді жүзеге асыруға құқылы.Парламент депутатының өкілеттігі: ол орнынан түскен; депутат іс-әрекетке қабілетсіз деп танылған; Парламент таратылған; депутат болып сайланғаннан кейін лауазымды қызметін жалғастыру үшін сол қызметті сақтауға тиіс болған жағдайда тоқтатылады (52-баптың 3 және 5-тармақ-тары). Депутат оған қатысты соттың айыптау үкімі шығарылған кезде, Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге тұрақты тұруға кетсе өз манда-тынан айырылады. Депутаттың өкілеттігін тоқтату немесе одан айыру туралы шешімді республиканың Орталық сайлау комиссиясының ұсынысы бойынша Парламенттің тиісті Палатасы оның депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен шығарады.Депутаттардың Парламент сессияларына, оның Палаталарының отырыстарына қатысуы.
Депутат Парламент және оның құрамына кіруге тиісті органдарының жұмысына қатысуға міндетті. Депутат дауыс беру құқығын жеке өзі жүзеге асырады. Оның дауысын басқа депутатқа беруге құқығы жок. Палата Бюросының, оның тұрақты комитеттерінің, Парламент комиссияларының және оның Палаталарының құрамына кірген депутат оның қарауына кез кел-ген мәселені енгізуге, мәселелерді қарауға әзірлеуге, ол бойынша талқылау мен оны қабылдауға қатысуға, сондай-ақ қабылданған шешімдердің жүзеге асырылуын ұйымдастыруға, олардың орындалуын бақылауға құқылы. Ол Парламенттің өзі құрамына кірген органының шешімімен келіспесе, өз көзқарасын Парламент сессиясында мәлімдеуге немесе ол туралы жазбаша нысанда хабарлауға құқылы. Палата Бюросының, оның комитеттерінің, комиссияларының құрамына кірмеген депутаттар аталған органдардың отырыстарына белсенді түрде қатыса алады.Депутаттық сурау салу Парламент Палаталарының бірлескен және бөлек отырыстарында депутаттың мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғаларының Парламент сессиясына осы органнын, немесе лауазымды тұлғаның құзыретіне кіретін мәселелер жөнінде Парламент сессиясында негізделген түсініктеме беруін немесе өз көзқарасын баяндауын ресми сұраған талабы болып табылады.Парламент депутаты Премьер-Министрге және Үкімет мүшелеріне, Ұлттық Банктің Тарағасына, Орталық сайлау комиссиясының Төрағасына және мүшелеріне, Бас Прокурорға, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасына, Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің Төрағасы мен мүшелеріне сұрау сала алады. Бұл ретте Бас Прокурорға салынған сұрау қылмыстық қудалау функцияларын жүзеге асыруға байланысты мәселелерге қатысты болмауы тиіс.Депутаттық сұрау салу ауызша немесе жазбаша түрде болуы мүмкін және лауазымды нақты адамға арналуы тиіс. Сұрау салу және оған жауап беру тәртібі Қазақстан Республикасы Парламентінің Регламентімен қаралады. Лауазымды адам қойылған сауалға Парламенттің немесе Палаталардың жалпы отырысында жауап беруге міндетті. Депутаттық сауалға берілген жауап және оны талқылаудың нәтижесі бойынша Парламенттің немесе оның Палаталарының қаулысы қабылданады.Депутат өз қызметін тәуелсіз жүзеге асырады. Лоббизмді заңды түрде реттеу депутаттың тәуелсіздігіне зандық кепілдіктің бір түрі болып табылар еді. Алайда, осы мәселе Қазақстан Республикасының конституциялық зандарында реттелмеген. Осыған байланысты заң шығару процесінде әр түрлі көлеңкелі саяси күштердің Парламент депутаттарына ықпалы туралы әр түрлі пікір айтылып жүр. "Директорлық лоббидің", "салалық лоббидің", "криминалды лоббидің" және басқаларының бар екендігі айтылады. Алайда, мұндай пікірді тексеру де, оның бетін ашу да өте қиын. Депутатқа немесе оның жақын туысқандарына депутаттық міндетін дәл атқаруға кедергі келтіру мақсатында қандай да болсын нысандағы іс-әрекет республика заң-дарына сәйкес жауаптылыққа тартылады. Депутаттың алдында өз міндетін орындамаған, оған жалған ақпарат берген, депутаттық қызметтің кепілдігін бұзған мемлекеттік органдар мен қоғамдық бірлестіктердің, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының лауазымды адамдары заңға сәйкес жауап береді.Қазақстан Республикасының Конституциясы егер сайлаушылар өз депутатына аманат тапсырып, ол сенімді ақтамаса, сайлаушылар ол депутатты кері шақырып алатын депутаттың аманаттық мандатынан бас тартты. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы бойынша депутат тек өз сайлаушыларының ғана тілегін білдірмейді, ол Қазақстанның барлық сайлаушыларының өкілі болып табылады. Сондықтан Парламент депутаты қандай да болсын аманатты мандатпен байланысты емес 52-баптың 1-тармағы). Депутатты сайлаушылардың кері шақырып ала алмауы, депутат сайлаушылар алдындағы жауапкершілігін сезінбейді деген сөз емес. Депутаттар парламенттік каникул кезінде өздерінің сайлау округтеріне барып, сайлаушылармен кездеседі, олардан түскен ұсыныстарды, өтініштерді қарайды, өз өкілеттігі шегінде сайлаушылар көтерген мәселелердің дұрыс және уақытында шешілуіне ықпал етеді, қоғамдық пікірді зерттейді және қажет кезінде тиісті мемлекеттік билік органдарына, қоғамдык бірлестіктерге ұсыныс түсіруі мүмкін. Депутаттың қызметіне байланысты мәселе бойынша депутат мемлекеттік органдар мен ұйымдарға кедергісіз кіру құқығын, олардың басшылары мен басқа лауазымды адам-дардың кідіріссіз қабылдауы тиістігі құқығын пайдаланады.
Тест сұрақтары:
1.Парламенттік республикада мемлекет басшысы жүктеледі?
A) үкіметке
Ә) Парламентке
Б) Қауіпсіздікке
В) Конституцияға
Г) Мемлекеттік органдарға
2.Екі палаталы парламент қандай федеративті мемлекеттерде бар?
A)АҚШ,ФРГ, Ресей
Ә) Япония, Қытайда
Б) Өзбекстан, Түркместан
В) Шыѓыс елдерінде
Г) дұрыс жауабы жоқ
.Франция Парламентінің төраѓасы кімдердер төртінші болып саналады?
A) барлық жауап дұрыс
Ә) Республика Президент
Б) Премьер-Министрлер
В) Парламент палатасы
Г) Сенаттың төраѓасы
4.Жапонияның Парламент палаталары -
A\ кеңесшілер және өкілдер
B\ бундесрат және бундестаг
C\ федерация кеңесі мен дума
D\ бірінші және екінші палата
E\ кантондар мен ұлттықтар
5.Шет елдердегі парламентердің құрылымы
A) бірпалатаны
Ә) бірмандатты
Б) саясилардан
В) бір жүйелік
Г) барлығы дұрыс
. «Монокамералды» деп қандай парламентті атайды?
A) бірпалаталы
Ә) қос палаталы
Б) көп дәрежелі
В) екі палаталы
Г) дұрыс емес
. «Бикамералды» деп палатаның қандай түрін атайды?
A) екі палаталы
Ә) бір палаталы
Б) көп палаталы
В) үш палаталы
Г) барлық дұрыс
. Парламентте қандай негіздер бойынша жіктеледі?
A) құрам бойынша
Ә) сонына қарай
Б) атқаратын қызмет
В) саяси көзқарас
Г) өкілеттік мерзім
. Парламенттің ішкі органына жатпайтындар:
A) барлығы жатады
Ә) партияның фракция
Б) тұрақты комитеттер
В) парламент комиссия
Г) палата бюролары
. Заң шығарушылық бастаманың субъектілеріне жататындар:
A) барлық жауап дұрыс
Ә) парламент депутаты
Б) палата комитеттері
В) мемлекет басшылары
Г) үкімет және орталық
9-тақырып. Шет елдердегі Үкімет.
1. Үкіметтің мемлекеттік органдар жүйесіндегі орны.
.Үкіметтің қалыптасу тәртібі және құрылымы.
.Үкіметтің құзыреті мен оның функциялары.
Үкімет, әдеттегідей, накты бір мемлекеттің атқарушы билігі жүйесіндегі жоғары алкалы орган болып табылады.Шетелдердің көптеген конституциялары Үкіметтің занды мәртебесін өздерінше түсіндіріп береді. Мысалы, Қырғыз Рес-публикасы Конституциясының 70-бабы бойынша Республика-ның мемлекетгік билігінің жоғары атқарушы органы —үкімет болып саналады. Ал, Франция Республикасы Конституциясы-ның 20-бабыңда:"Үкімет Үлттық саясатты анықгап, оны жүзе-ге асырады", —деп жазылса, Марокко Корольдігі Конституция-сының 60-бабында: "Үкімет зандардың орындалуын қамтама-сыз етеді. Ол әкімшілікті басқарады", —деп көрсетілген. Испания Конституциясыньщ 97-бабына жүгінсек:"Үкімет ішкі және сыртқы саясатгы, азаматтық және әскери әкімшілік пен елдің қорғанысын баскарады. Ол езінің атқарушылық билігін конституция мен зандарға сәйкес жүзеге асырады".Дегенмен, үкіметтің мемлекет билігін жүзеге асырудағы іс жүзіндегі рөлін, сондай-ақ мемлекет басшысымен, парламент-пен, конституциялық бақылау органдарымен және де абыройлы саяси партиялармен арақатынасын накты анықгап беретін ережелер де бар.Мысалы, президенттік республикаларда үкімет парламентсіз жолмен құрылады. Айталық, АҚШ президенті үкіметті өзі түзеді, ал конгресс үкімет қызметіне вотум шығарып, сенімсіздік көрсе-туге хакы жоқ; үкімет қызметін бакылау тек шектеулі түрде: Президент тиісті лауазымды түлғаларды тағайындағанда, келісім-шарттарды, бюджетті бекіткенде, сондай-ақ инпичмент реттері арқылы өз келісімдерін беру түрінде ғана жүзеге асырады. Сонымен бірге президенттік республикаларда үкіметтің парламент-теп партиялық кепшілікке де тәуелді еместігін айта отырып, үкіметтің парламент үстінен бақылауын партиялықфракциялар арқылы емес, өзі тікелей жүзеге асыратынын ерекше көрсете кету жөн. Мұның басты себебі президенттік республикаларда (мысалы, Бразилия, Өзбекстан Республикасы, Аргентина, Боливия, Габон Республикасы, Гамбия Республикасы, Заир Республикасы, Венесуэла, Гватемале) президент өзі бір мезгілде мемлекет басшысы да әрі үкімет басшысы да болуында жатыр.
Үкіметтің релі парламентарлық елдерде де күшті екенін мойындамасқа болмайды. Мысалы, мемлекет басшысы ез міндетін тек үкімет аркылы не болмаса оның санкциясы арқылы ғана жүзеге асырады. Ол ол ма, мемлекет басшысының ең маңызды өкілеттігінің бірі болып табылатын парламентті тарату құкы мен вето құқы және т.б. тек парламенттің келісімімен ғана жүзеге асырылады. Үкіметтің парламентке есептілігі себепті пре-зиденттің кез келген актісіне өзіне тиісті министр немесе премьер-министрдің қолы койылуыі тиіс (мысалы, Австрия, Италия). Үкімет парламент тарапынан кұрылатындығына қарамастан, парламенттің алдында саяси жауапкершілікті әрі, егер парламент сенімсіздік вотумын біддіргенде, отставкаға кетуге міндетті, ал енді осыган қарамастан, іс жүзінде парламенттің қызметін бақылап, оған бағыт-бағдар беріп отырады. Сөйтіп, парламентарлық елдерде үкімет мемлекеттік билікті накты жүзеге асыруда ерекше рөл аткарады. Мысалы, Италия, ФРГ, Индия, т.б. парламентарлық елдерде барлық аткарушылық билік үкімет басшысының қолына топталған (премьер-министр, федеральдық канцлер, министрлер кеңесінің төрағасы). Бұлардың ынтасы бойынша президент ете жауапты шешімдерді қабыдцайды. Парламенттік сай-лауда жеңіске жеткен саяси партияның жетекшісі өзі үкімет басшысы болады әрі оның құрамын өзі түзеді. Міне, осыдан келіп, парламентарлық елдерде үкімет саяси партиялармен тығыз бай-ланыста болады. Осындай парламенттік жүйенің жауап-кершілікті болуы нәтижесінде үкімет тек жеңіске жеткен саяси партиялардың жетекшілерінен құрылады (біз бұл арада бірпартиялық үкіметті мезгеп отырмыз).Ал, енді коалициялық үкіметке келсек, олар парламенттің кепшілігін құраса да бірпартиялық үкімет қуаттылығындай саяси партияларды басқару мүмкіндігіне ие бола алмайды. Сол себепті де коалициялық үкімет басқалармен тіл табысып, жұмыс істеуге тырысады. Мүндай жағдайда үкіметтің партияларды бақылауға алуы бәсендейді. Міне, осы тұрғыдан алғанда коалиция-лык өкімет әлсіз келеді. Біз енді монархиялық басқару түріндегі елдердің мемлекеттік жүйесіндегі үкіметтің рөлі мен орнын қарастырып өтейік. Марокко корольдігі Конституциясы бойынша (Марокко консти-туциялық монхархиялы ел) үкіметті король тағайындайды, яғни, король премьер-министрді де, министрлерді де езі койып, олар-дың міндеттерін орындауларын да (өз ынтасымен немесе олар-дың отставкаға кетуіне байланысты) тоқтатады. Үкімет король алдында және өкілдер палатасы аддында (бір палаталы парламенте) жауап береді. Премьер-министр екілдер палатасы адцына үкіметке сенім жайлы мәселе қоя алады; сенім қабылданбаса, онда үкімет түгелімен отставкаға кетеді. Король парламентті тарата алады. Заң шығару ынтасы қүқығы тек премьер-министр мен өкілдер палатасы мүшелеріне ғана тиесілі.Шетеддердегі мемлекеттердің үкіметтерін қүру тәртібі кашан да сол елдің басқару билік түріне байланысты болады. Бізге үкіметтің күрылуының екі тәсілі белгілі. Олар: парламенттен тыс үкімет КҮРУ тәсілі және үкіметті күрудын парламенттік тәсілі.Парламенттен тыс үкімет қүру тәсілі негізінен президенттік республикаларда қолданылады. Бүл еддерде, жоғарьща айтып еткеніміздей, үкіметті президент кұрады.Енді Ресейдің (өйткені Ресей республикалық басқару түріндегі федеративтік мемлекет болып табылады) мемлекеттік тәжірибесіне көз салайық. Бұл елдің Конституциясының 3-ба-бына сәйкес Ресей Федерациясы үкіметінің төрағасын Мемле-кеттік Думамен келісе отырып Президент тағайындайды. Жаңа-дан сайланған Президент өз қызметіне кіріскен күннен екі апта кешіктірмей Төраға жайлы өз кандидатурасын Мемлекеттік Думаға үсынуы тиіс немесе үкіметтің отставкаға кетуіне байланысты, болмаса үсынған кандидатурасын қабыдцамаған жағдай-да бір апта ішінде қайта ұсынуы қажет.
Мемлекеттік Дума кандидатура жайлы ұсыныс келіп түскен-нен кейін бір апта ішінде Президент ұсынған Үкімет Төрағасы кандидатурасын қарауы керек. Егер Президент үсынған Үкімет Төрағасын Мемлекеттік Дума катарынан үш рет қабылдамаса, онда Президент Үкімет басшысын тагайындап, Мемлекеттік Думаны таратады әрі жаңа сайлау белгілейді.АҚШ-та атқарушы департаменттердің басшыларын таға-йындау президент ұсынысымен әрі сенаттың келісімімен жүзе-ге асырылады.Парламенттен тыс үкімет құру тәсілі басқару түрі аралас ел-дерде де (мысалы, Франция, Португалия) қолданылады.
Үкіметті қүрудың парламенттік тәсілі парламентарлық басқару жолындағы барлық елдерде қолданылады. Үкіметті кұру өкілеттілігін сайлауда жеңіске, парламентте көпшілік орын алған (егер екі палаталы болса, онда төменгі папатасында) саяси партия мен партиялық коалиция алады.Мысалы, ФРГ-да үкімет басшысын (федеральдык канцлер) Федеральдык президент Бундестаг депутаттарына сайлауда жеңіс-ке жеткен саяси партиялар фракциялары пікірлерімен санаса отырып, ұсынады. Егер де, федеральдык президент үсынған кандидат Бундестагқа екі тур бойы катарынан сайланбаса, онда федеральдық президент канцлердің ұсынысымен парламенттің осы палатасын мерзімінен бұрынтаратып жіберуге құқылы (Бундестаг өкілдігі —терт жыл).
Үкіметтің ішкі құрылысы әсіресе алыс шетел мемлекеттеріңце әр алуан. Дегенмен, таяуда ғана "буржуазиялық" деп аталған бүл елдердегі үкіметтік қүрылысты агылшын-саксондық және конти-нентальдық деп екі жүйеге белуге болады. Мүндай жүйелер үкімет құрылысын анықтайтын принциптермен және оның қыз-мет керсететін белімшелерінің қүрылу тәсілдеріне негізделеді.
Осы айтылған жүйелер арнайы және ғылыми көпшілікке арналған әдебиеттерде кеңінен айтылады. Соған қарамастан біз бұл еңбекте де азырақ токталып еткенді жен кердік. Мұның ғылыми тұрғыдан да, танымдық түрғыдан да зияны жоқ. Біздің ойымызша, әсіресе ағылшын-саксондық жүйе ерекше қызгы-лыкты. Оның үстіне бұл үкіметтің қүрылыс жүйесі (оның түпкі тамыры британ мемлекеттік тәжірибесі болып табылады) езінін екі ерекшелігімен кезге түседі.
Бірінші ерекшелігі —іс-әрекеттегі атқарушы екіметтің жогары органын конституция мойындамайды. Сейтіп, сайып келген-де, ол занды тұрғыдан заңсыз болып табылады. Мүндай жүйені ұстанатын елдерде кабинет конституциялық келісім негізінде емір сүреді (Австралия, Индия, Канада, Жаңа Зеландия, т.б.).
Екінші ерекшелігі —үкімет құрамына (кабинетгің) атқару-шы екіметтің орталық органдары бірінші басшыларьшың бәрі бірдей кірмейді, тек кейбір абыройлы, ықпалдылары ғана кіреді арада мынаны айта кеткеніміз орынды. Кабинет құрамына енген "Кабинет мүшелері рангісіндегі министрлер" кабинет қүрамына енбеген министрлерге қарағанда ерекше пүрсатты жағдайда болады. Сол үшін де, ағылшын-саксондық жүйе бойынша укімет пен кабинет түсінігі бір-біріне дәл келмейді.
Континентальдық жүйеге келсек, үкімет қүрамына мемле-кеттік аткарушы биліктің орталық органдарының басшылары түгел дерлік кіреді. Мұның езі, былайша айтқанда, үкімет құрамы санының шектен тыс кебеюіне жол береді. Сондыктан да, кепте-ген елдерде атқарушы билік жүйелеріндегі ең абыройлы да сал-макты мемлекеттік қайраткерлерден тұратын шағын (үкімет ішіаралық) орган кұрылған.Осы континентальдық жүйе бойынша, мысалы, Италия, Франция, АҚШ, ез үкіметтерін құрады.Әлбетте, континентальдықжәне ағылшын-саксондыкжүйе-лер ете кеп таралған. Дегенмен, өз ерекшеліктері бар үкімет қүрылысын үйымдастырудын басқа да жолдары мен түрлері кез-десетінін де айтканымыз орынды.Осы түрғыдан алғанда танымдық маңызға ие бола алатын жақын шетел мемлекеттерінін мемлекеттік тәжірибелерінен мысалдар келтіргеніміз орынды болмақ.,барлык елдердің конституцияларында үкімет міндеттерін белгілеп беретін нақты ережелер баршылық.
Мысалы, Қырғыз Республикасы Конституциясынын 70-ба-бына сәйкес Үкімет қызметі Республиканың Премьер-министрі-не жүктеледі. 73-бапта атап көрсетілгеніндей, Үкімет Конституция көрсетіп бергендей Республика Президенті мен Жоғарғы Кенестін міндетіне жататын жарлықшы және бакылау өкілетті-гінен баска мемлекеттік басқарудың барлық мәселелерін шешеді.Жапонияның 1947 жылғы Конституциясынын 65-бабы бойынша атқарушы билікті Кабинет жүзеге асырады. Осы Конс-титуцияның 73-бабында: "Кабинет басқарудың жалпы қызмет-терімен катар төмендегі міңцеттерді де орындайды: зандарды адал өмірге енгізу; мемлекеттік істерді жүргізу; сыртқы саясатты бас-кару; келісім-шарттарды жасау; бюджетті жасап, оны Парламент қарауына үсыну; үкіметтік жарлықтарды шығару; жалпы және жеке адамдарға тиісті кешірім жайлы шешімдер қабылдау; жа-заларды жұмсарту және кейінге қалдыру; адам құкықтарын калпына келтіру".
Тест сұрақтары:
1.Үкіметтік бастама қандай басқарудағы мемлекеттерде болады?
A) парламенттік
Ә) монархиялық
Б) фашистіктер
В) унитарлықта
Е) росистіктерде
.Партиялық құрамда үкіметердің қандай түрлері болады
A) бірпартиялық
Ә) екіпалаталы
Б) бірмандаттық
В) көпмандаттық
Г) жауаптары жоқ
. Бірпартиялық үкімет қандай мемлекетте құрылады?
A) саяси партиялар алады
Ә) президенттік республика
Б) монархиялық басқаруда
В) унитарлық мемлекеттер
Г) федеративті мемлекетт
. Коалициялық үкіметтер қандай мемлекетте құрылады?
A) орын алмаған мемлекеттер
Ә) ауқымды орнын мемлекет
Б) көппартиялы парламенттік
В) екіпартиялық рпезиденттік
Г)ешқандай дұрыс жауап жоқ
. Қайсысы үкіметті басқарушы тұлғаға жатпайды?
A) палата төрағалары
Ә) премъер –министр
Б) министрлер кеңесі
В) федералды канцлер
Г) үкімет басшысы
. Үкіметтің ішкі құрылымын қандай жүйелер құрайды?
A) континентальді
Ә) униноменальды
Б) комиссиялық
В) комитеттіктер
Г) дұрыс жауап жоқ
.Премьер-министрдің міндетті қол қоюы -
A) контрасигнация
Ә) ветолармен
Б) интервенция
В) цензуралар
Г) кокустармен
8. Ұлыбританияның кабинет құрамын «құрайтындар»
A) аталғандар барлығы
Ә) премъер –министр
Б) көп қазына канцлер
В) министр хатшылар
Г) лорд –канцлерлері
. Президенттік үкіметтердің қандай мерзімге тағайындалады?
A) өкілеттік мерзімімен бірдей мерзімге
Ә) президент өкілеттігі мерзіміне
Б) 7 жылға дейінгі қысқа мерзімге
В) 5жылға дейінгі ұзақ мерзімге
Г) ешқашан дұрыс жауап жоқ
. Парламенттік елдерде үкімет өкілеттігі қанша мерзімге созылады?
A) үкіметтің күшінде болады
Ә) бекіткен уақытқа дейін
Б) парламент мерзімге дейін
В) үкімет бекіткен мерзімге
Г) ешқандай дұрыс жауап жоқ
10-тақырып. Шетелдердегі сот билігінің конституциялық негіздері.
1.Сот билігінің ерекше белгілері.
2. Сот жүйелерін ұйымдастыру мен қызметінің конституциялық негіздері.
.Сот жүйесі мен өндірісінің түрлері.
Қасиетті Мекке мен Орталық провинциялардағы сот істеріне басшылыкты біріктіруді жүзеге асыру ћижраша 1349 ж. жүзеге асырыла бастады. Сол жылы Министрлер Кеңесі № 143 шешімін қабыддап, онда Министрлер Кеңесінің төрағасына, сот істері органдарын ұйымдастыру жолында қажетті шараларды қарас-тыра келіп, қажетті кадр мәселелерін өзгертуге, орталыгы ар-Риядта болған корольдік сот істерін бір басшылыққа біріктіруге нұскзу берілді. Осыған сүйене отырьпі, 1379 ћижра жылының шәууәл айында Шейх Мұхаммед би Ибраћим аш-Шейх баскарған сот істеріне басшылыкты біріктіру жайлы № 19746 каулы кабыл-данды.Нәтижеде қасиетті Меккедегі сот істеріне басшылық біріккен сот істері басшылығының провинциялық филиалы болып қалды.
Бұл басшылықка негізінен сот істеріне бакьілау жасау міндеті жүктелді. Сондай-ақ: исламдық нормалардың сақталуын бақылау (кейіннен бұл бас баскармаға айналып, оны министр дәрежесіндегі қызметкер басқарды); ағарту мекемелері қызметін бақылау (сабақ беру және кітаптарды бақылау); барлық мешіттердегі оқытушыларды тағайындап, оларға қатысты мәселелерді шешу (бұл міндет Меккедегі әл-Харам және Мәдинадағы Пайғамбар мешіті баскарма істеріне жүктелді);мешіттердегі имамдар мен азаншыларға қатысты барлық мәселелерді (кейіннен бүл міндет қажылық пен вакиф минис-трлігіне берілді);фетва шығарылуына қатысты барлық мәселелер Басшы-лық өкімет орындары мен жеке адамдардан, жоғарғы өкімет ор-гандарынан келіп түскен мәселелерді қарап, фетвалар шығару-да басты рөл атқарады (жалпы басшылыктың ғылыми зерттеулер жүргізуі, фетвалар мен үгіт-насихаттарды талдауы, т.б. басты міндеті). Сот істеріне басшылық жасай отырып, соттарды әкімшілік және қаржылай басқаруды және баска да шариаттық үйым, ұжымдарды басқарып келген еді.Әділет министрлігінің мақсаты мен қызметі, үйымдастыры-луы мен дамуы жайлы сөз етер болсақ, оның негізгі қүрылу мақсаты Құран мен Мұхаммед пайғамбар сунналарына негізделген шариаттық ұйымдар мен соттық жүйелерді әкімшілік және кар-жылай басқару, корольдік аумағында өділеттілік қүрылымдары (инфраструктура) дәрежесін қамтамасыз ету мәселелерінен туындады. Әділет министрлігінің негізгі мақсатын төмендегіше айтуға болады исламдық шариат нормаларын тәжірибеде пайдалану жөне корольдіктің ішкі кауіпсіздігін нығайту;корольдік азаматгарының, ол жерде тұратын шетелдік азаматтар мен қысқа мерзімге келуші азаматтардың соттылық ісін жеңіддету;шариат соттары қарауына берілген дауларды тездетіп шешу; шариат бойынша келісімдер жасауды куәландыру мен қызмет көрсетуді жеңілдету; сот істерін жүзеге асыруда қиындықтуғызатын кадр ақаулықтарына байланысты мәселелерді шешу;сот істерін жүргізуге кедергі келтіретін адам ресурстары жетімсіздігін жеңу; шариат нормалары негізінде азаматтар мәселесін шешудегі әлеуметтік қауіпсіздікті нығайту;
Король жарлықтары мен қаулыларын шығару үшін Жоғарғы Соттық Кенестен келіп түскен үсыныстар мен шешімдерді оқып-үйрену әрі оны қарап, өзіне қайта жіберу.Сот ісін жүргізу тәуелсіздігін сақтау әрі өкілеттіктерін бір арнаға бұру үшін жүзеге асырылатын принциптерді тәжірибеде пайдалану үшін шариаттық сот істері органдарына әр түрлі міндеттер мен арнайы тапсырмалар жүктеледі. Б үл топтар билік-терін жоғарыдан төменге карай тәртіпте ұйымдастырумен құрылған. Олар:
1-бірінші сатылық мәселелерді басқару;
Корольдікте үш шағым берілетін сот ұйымдастырылған. Олар: ар-Рияд, Мекке және Абхста калаларыңда құрылғанымен, қазіргі кезде тек ар-Рияд пен Меккеде ғана жүмыс істейді.Сот ісін жүргізу жайлы занда Жалпы сот құрамы бір немесе онан да көп соттардан тұрады деп жазылған. Жоғарғы Сот ке-несі ұсынысы негізінде Әділет министрі шешімімен жалпы сот құрамын, штаб-пәтерлерін белгілеп, олардың мамандаңдырылу сипаттарын анықтайды. Олардың мамандандырылу сипаты ис-ламдық шариат зандарына сай өздерінің мөселелерімен айналы-сып, шешуіне және азаматтар арасындағы қарым-қатынасына байланысты болады. Занда көрсетілгендей өлім жазасы, қол кесу немесе тас боран ету және тағы басқа үкімдерден баска шешім-дерді тек бір ғана сот шығарады. Ал, бүл үкімдер құрамыңда үш сот болғанда ғана шығарылады.Бірінші сатылы соты болмаған барлық тұрғыңдық жерлерде бірінші сатылы сот қызметін жалпы сот соттары аткарады.Бірінші сатылы сот (жедел істер соты)Әрине неке, алимент жөне қозғалмайтын мүлік дауларына байланысты мөселелерді санамағанда, жедел істер бойынша сот-тар әсіресе 20 мың риалдан аспайтын кдржы шығындарының бәрін қарап шешуге мамандандьфылады. Олар сол секідді маскү-немдікті, құнның үштен бірінен аспайтын қылмыстарды, зи-нәқорлық пен ғайбат айту секілді тәртіп бүзушылықгарды да қарайды.Бірінші сатылы соттың соттары бір не бірнеше соттан түра-ды. Олардың қүрамы мен орнын аныктау жөне мамандандырылу сипаттары Жоғарғы Сот Кеңесі ұсынысы негізінде Әділет министрі шешіміне сәйкес белгіленеді. Үйымдастырылуы түрғысынан бүл соттың екі түрі бар: Бірі кәмелетке жетпегеңцердің соты, екіншісі отбасы мен неке мәсе-лелерінің соты. 1993 ж. (ћижраша 1410 ж.) Рияд пен Джиддада жол оқиғасы соттары құрылды. Олар өз кызметтерін бастау мен үйымдастыру кезендерін аяктап келеді.Кәмелетке жетпегендердің соты 7 жастан бастап 18 жаска дейінгі аралыктағы (өлім жазасы, тас боран ету, қолын кесу жа-заларын қарастырмағанда) тәртіп бұзушылыктарды карауға ма-мандандырылады. Соттың мақсаты кәмелетке жетпегендерді тура жолға салып, түзету болып табылады. Әлбетте, бүл әуелі қылмысқа итермелеген себептер мен қылмыс табиғатына зер салғаннан кейін жүзеге асырылады. Тек содан кейін барып өзіне лайықты үкім шығарылып, үкімнің орындалуы кадағаланады.
Тест сұрақтары:
1.Конституциялық бақылау Жоғарғы Соттың құзіретіне кіреді
А) орталықтандырылған
Ә) алдын ала бақылау
Б) формалды бақылау
В) материалды бақылау
Г) американдық бақылау
2.Соттың прецедент дегеніміз не?
А)Іс бойынша танылған
Ә) соттардың үкімдері
Б) соттардың шешімі
В)Қылмыс бойынша
Г)Соттар шешімдер
.Төле, Қазыбек, Әйтеке билердің доктринасын қнегізіне жатқызуымызға бола ма?
А) болады
Ә) болмайды
Б) ия мүмкін
В) Төле бидікі
Г) дұрыс емес
.Соттық императордың шығараған шешімдері
А) Декреттер
Ә) Рескрипттер
Б) мандаттар
В) Эдикттер
Г) Декларация
. Императордың жария шешімдері -
А) Эдикттер
Ә) Декреттер
Б) Рескрипттер
В) мандаттар
Г) Ешқайсысы
6.Сот прецеденті:
A) сот шешімі алынады
Ә) ғдет-ғұрып заңдары
Б) мемлекеттің ішкі тәртіп
В) конституция дағдылар
Г) дұрыс жауаптар жоқ
. «Вотум» теринінің мағынасы -
A) ерік, қалау
Ә) мәжбүрлеу
Б) тыйым салу
В) рұқсат ету
Г) бекітулер
8.АҚШ-та конституциялық қадағалауды қандай орган жүзеге асырады?
A) АҚШ жоғары соты
Ә) халық конгреттер
Б) Өкілдік палаталары
В) АҚШ Ұ.Қ Комитеті
Г) барлық жауап дұрыс
. Үкімет регламенттік актілері қандай қатынастарды реттейді?
A) мемлекеттік басқару
Ә) саясилық қоғамдық
Б) әлеуметтік қатынастар
В) қоғамдық қатынастар
Г) барлық жауап дұрыс
. Парламенттік елдерде үкімет өкілеттігі қанша мерзімге созылады?
A) үкіметтің күшінде болады
Ә) бекіткен уақытқа дейін
Б) парламент мерзімге дейін
В) үкімет бекіткен мерзімге
Г) ешқандай дұрыс жауап жоқ
-тақырып. Шетелдердегі жергілікті басқару мен өзін-өзі басқару органдары
1.Шетелдердегі әкімшілік аумақтық бөлініс. Жергілікті органдар жүйесі.
.Жергілікті мемлекеттік органдардың түрлері.
.Жергілікті басқару мен өзін-өзі басқару органдарының қызметін ұйымдастыру тәртібі.
Біздің ойымызша жергілікті басқару шетелдердін, құқыктық институттары ішіндегі, біз қарастырып отырған конституциялық құқықгар жүйесіндегі, ең күрделісі болып табылады. Сондық-тан да эр түрлі елдердің конституциялық институттарының негізгі анықтамаларын, мейлі ол қүқық саласы не оқу пәні бол-ғанына қарамастан, белгілі бір құқық жүйесі ретінде қарасты-руға болатын болса, ал жергілікті езін-өзі басқаруды белгілі бір қүкыктықинститутқателу киынның-қиыны. Өйткені, жергілікті басқару әр алуан субъектілер (мысалы, жергілікті өкілетгі және атқарушы органдардың занды қүрылымдары, сол секілді жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қүрылымдары) тара-пынан жүзеге асырылады. Біз жергілікті өкілетті және атқару-шы органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын біртүтас деп карағанның езінде, жергілікті басқару бір жағынан мемле-кеттік органдар, екінші жағынан жергілікті өзін-өзі басқару ор-гандары арқылы жүзеге асырылатынына куәміз. Сонда бүл екі орган арасына қандай шек қоюға болады?Әрине, конституциялық қүқық саласын ғылым ретінде де, оку пәні ретінде де қарай отырып, төмендегідей тұжырымдарға келуімізге болады:
1-өкілетті мемлекеттік органдар арқылы жергілікті маңызға ие істерді басқару деп біз белгілі бір әкімшілік-аумақтық бірліктегі түрғындарды жергілікті мемлекеттік басқаруды айтамыз.
2-жергілікті өзін-өзі баскзру деп, өздеріне тән аумақта мемлекеттік өкімет міндетіне кірмейтін, жергілікті маңызға ие мәселелерді занда көрсетілгендей сайлау тәртібімен өз өкілдіктерін пайдалана отырып жүзеге асырушы органды айтады (әрине, жергілікті мәселелерді шешуде мемлекетгік органдар тарапы-нан жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жәрдем көрсетілетінін естен шығармауымыз керек).Дегенмен, бүл жергілікті басқару институттары белсенді жүмыс істеулері үшін төмендегі ең қажетті өкілеттіктерге ие болулары керек: -ресми түрде тұрғындардың накты әкімшілік-аумақтық бірлігі (аумағы) болуы; -жергілікті маңыздағы істерді белгілі бір әкімшілік-аумак-тық бірлік (аумак) шеңберінде өзі басқаруы; -өзінің жеке атқарушы аппараты болуы; -өзінің жеке материалдық базасы (соның ішінде муници-пальдық меншік түрінде) болуы; -жергілікті салыктарды белгілеп әрі оны жинауы, сондай-ақ белгіленген тәртіпте нормативтік актілер шығаруы.
Міне, осы айтылғандарға сүйене отырып, жергілікті (немесе муниципальдық) басқарудың шетелдердегі аныктамасын былай-ша айтуға әбден болады. Бүл жергілікті маңызға ие істерді бас-қаруды сайлау жолымен не болмаса занда бекітілген басқадай тәртіппен құрылған органдар аркылы басқару болып табылады. Ол —өзіне тиісті әкімшілік-аумактық бірлік тұрғындарының окілетгі өкілі. Жергілікті басқару органдарының құрылу тәртібімен құрылымы-көптеген шетелдерде жергілікті басқару сайлау органдары мен атқарушы аппараттар аркылы жүзеге асырылады. Әдетте, жергілікті басқару органдарын (ЖБО) сайлау реттері заңмен белгіленеді. Әрине, мүндай жағдайда әрбір елде кандидаттарды ұсыну мен оларды сайлаудың езіне тән ерекшеліктері болады.Өзін-өзі басқару органдары қалалар мен ауыддардағы қауым-дык меншікті иелік ету, қоғам тәртібін сақтауды ұйымдастыру, қауымның өзге де өзіне тиісті мәселелерін шешу үшін үш жыл-ға сайланады: құрамында үштен он бірге дейін адамы бар және қауым басшысы старейшиндер кауымы кеңесін құрады. Қауым жетекшісі өз аппаратын түзеді.Осылайша, біз басқа елдердегі жергілікті басқару қызметінің іс-әрекеті мен үйымдастырылу жүйесін біршама біліп алдық. Енді, нақгылы бір шетелдердің жергілікті басқару жүйелерімен тереңірек танысуымызға әбден болады.Әсіресе, АҚШ тәжірибесі оқырманға ете қызық болар деп санаймыз. Ең алдымен бұл елде 50 муниципальдық жүйе, муни-ципалитетгің алты түрі: графтық, қала, бороу, виллиджи, тауна-лар, тауншиптер бар. Муниципальдык басқару органдары штат-тарға тәуелсіз түрде, жергілікті маңызға ие барлық мәселелерді өздері шешуге қүқылы. Алайда, муниципальдық баскару орган-дарының әрбірінде өз жарғысы немесе хартиясы болуы талап етіледі. Хартия бірнеше түрлерді камтиды. Мысалы, кейбір жағ-дайларда штаттық өкімет үсынған, өздері негізін салып бекіткен хартиямен жұмыс істесе, кейде муниципалитет ездері жасаған, тек заң шығарушы штат жиналысы бекітуі үшін ұсынған хар-тиялар да болады. Муниципалитеттер ете жиі түрде ез хартияла-рын өздері жасайды. Бірақ, мұндайда, бұл хартиялар жергілікті референдумда бекітілуі тиіс.
Қазіргі кезде АҚШ-та муниципалитет ішіндегі басқаруды ұйымдастырудың үш түрі кездеседі:
Комиссиялық. Бірнеше адамнантұратын басқарудың мұндай түріндегі муниципальдық кеңес мүшелерін түрғындар 3-5 жыл мерзімге сайлайды. Мүшелердің әрбірі екі сипатта: жергілікті норма белгілеуші органның —муниципальдық кеңестің мүшесі ретінде және муниципалитеттің негізгі департаментінің атқару-шы аппараты жүйесіндегі басшысы ретінде болады.Бұл қарастырылып отырған жүйеде мэр орны белгіленбеген. Егер де мэр орны белгіленсе, онда ол тек салтанатты қызметгі ғана орындайды әрі кеңестер отырысыңда терағалық қана етеді. Шындығьша келсек, бүл жүйе тиімді деп табылмайды. Өйткені, ол ең алдымен билікті белісу принципін канағаттаңдыра алмайды.Кеңес-менеджерлер-мұндай түрі баскарушы-маманды ете жоға-ры жалақымен қамтамасыз ете алатын муниципалитеттерде ғана пайдаланылады. Бұл жүйе кептеген муниципалиттерде epic алған.Муниципальдық Кеңес және мэр. Тұрғындардың муниципаль-дық кеңес пен мэр сайлауын жүзеге асыратын нысан муници-пальдық басқаруларда кең таралған. Мэрдің құқыктық мәрте-бесі сол өзіне тиісті муниципалитеттің хартиясымен (жарғысы-мен) белгіленеді. Мэр орнына лайыкты кандидатура табылып, ол да өз кызметінде жүктелген міндеттерді жаксы атқарар бол-са, онда басқарудың мұндай түрі жергілікті маңызға ие мәселе-лерді шешуде ете тиімді, сондай-ақ мэр лауазымы үлкен саяси аренаға (ол конгрессмен, штат губернаторы, президент аппара-тындағы мемлекеттік қызметкер, т.б.) шығуға жол ашады.АҚШ-тың мемлекеттік тәжірибесін сөз ете отырып төмен-дегі жағдайларды да айта кеткеніміз орынды. Федеральдық өкімет органдарының жергілікті баскдруды ұйымдастыруына қатысты бұл елдің конституциясында белгілі бір нормалар нақты көрсетілмеген. Алайда, орталықөкімет органдарының жергілікті басқаруда ресми реттеушілік құқығы айтылмағанымен, олардьщ муниципалиттерге эсер ету мүмкіндіктерін жоққа шығаруға болмайды. Ондай қатынастың негізіне экномикалық факторды жатқызуға болады. Олардың қатарында федеральдық займ; муниципалитет баскд да көздерден алатын федеральдық кепіддік займы; муниципалитет қызметіне жәрдем ету, т.б. атауға болады.Жергілікті өзін-өзі басқарудың дәстүрлі органы —қыстақтық панчаят ауылдық жерлерде құрылады. Бұларға ауыл шаруа-шылық, денсаулық, тазалық, көгаддандыру, т.б. салаларға бай-ланысты кауымдық мәселелерді шешу үшін конституция бойын-ша аткдрушылық билік берілген. Қазіргі кезде панчаяттар ауыл тұрғындарының жалпы санының 90 проценттен көбін қамтып отыр. Көптеген штаттарда панчаяттар үш тарамнан (звенье) тұра-ды: төменгі —яғни, қыстақтық панчаяттар (бұлардың саны 226 мындай), орта —самит панчаяттар (бұлар 4414) жөне жоғары —зила паришад (елде бұлар —). Мысалы, қыстактық панчаят үш негізгі органдардан құрылады: қыстактық жалпы жиналыс, панчаяттың атқарушы комитет! және панчаят соты немесе қыс-тақтык сот.Әсіресе, жақьш шетелдер төжірибесін зерттеу өте маңызды. Сондыктан да біз бұлардың арасынан Ресей Федерациясының тәжірибесін ерекше беліп көрсеткіміз келеді. Ресей зандары жергілікті өзін-езі басқаруды дамьггуға айрыкша көңіл беледі. Сол себепті де, жергілікті өзін-өзі басқаруға бұл елде кең өкілеттіктер берілген. Олар жергілікті маңызы бар кез келген мәселелерді ездері шешіп қана қоймастан, муниципальдық меншіктерін өздері пайдаланып, оны билеуге құқықты. Жергілікті өзін-өзі баскаруды азаматтар референдум, сайлау, тағы басқа да тікелей еріктерін білдіру жолдарымен, сондай-ақ сайланбалы және жергілікті өзін-өзі баскару органдары арқы-лы жүзеге асырады. Жергілікті өзін-өзі басқару калаларда, ауыл-дық мекен-жайлар мен тағы да баска аумақтарда өздерінің тари-хи және жергілікті дәстүрлері есепке алына отырып жүзеге асы-рылады, Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қүрылымын тұрғындар өздері аныктайды. Жергілікті өзін-өзі басқару орган-дары муниципальдық меншікті өздері басқарады, жергілікті бюджетті құрып, бекітіп әрі орындайды, жергілікті салыктар мен салымдарды белгілейді, қоғамдықтәртіпті сактауды жүзеге асы-рады, сондай-ақ жергілікті маңызы бар баска да мәселелерді шешеді.Жергілікті өзін-өзі басқару органдарына материалдық және каржылық қорларды жүзеге асырулары үшін кейбір занды мем-лекеттік өкілеттіктер берілуі мүмкін.Әлбетте, мұндай берілген өкілеттіктің өмірге ендірілуін мем-лекет қадағалап отырады. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарына сот тарапынан қорғалуға, мемлекеттік өкімет органдары тарапынан кабылданған шешімдер нәтижесінде туындаған шығындардың өтелуіне мемлекет тарапынан қосымша кепіддік қүқық беріледі. Сондай-ақ, Ресей Федерациясы Конституция-сы мен федеральдық зандарда бекітілген жергілікті өзін-өзі басқару құқыктарын шектеуге де тыйым салынады.Мүны нактылай керсетейік: облыстық (өлкелік) өкілетті және аткарушы органдар мемлекеттік екімет болып табылады. Ал, жергілікті өзін-өзі басқарудың органдары болып (калаларда, қыстактық мекен-жайларда, т.б.) мысалы, дума, муниципальдық комитет, ал жергілікті өзін-өзі баскарудың басшысы болып —әкімшілік әкімі, мэр, староста және т.б. саналады.Түрғындардың санына байланысты жергілікті езін-өзі басқа-рудың әкімін түрғындардың өздері сайлауы, не болмаса, жоға-ры тұрған әкімшілік әкімі (мысалы, федеральдық маңызға ие калаларда, т.б.) тағайындауы мүмкін.
Жергілікті өкілді органдар —мәслихаттар тиісті әкімшілік-аумактық бөліністегі халыктың еркін біддіреді және жалпымем-лекеттік мүдделерді ескере отырып, оны іске асыруға қажетті шараларды белгілейді, олардың жүзеге асырылуын бақылайды.Мәслихаттарды жалпыға бірдей, тең, тете сайлау қүкығы не-гізінде жасырын дауыс беру арқылы төрт жыл мерзімге халық сайлайды.
Қазақстан Республикасының жиырма жасқа толған азаматы мәслихат депутаты болып сайлана алады...
Мәслихаттардың қарауына мыналар жатады:
Сондай-ак, жергілікті атқарушы органдардың қарауына енетін жәйттер де кеңінен көрсетіледі.
Мәслихат өз құзырындағы мәселелер бойьшша шешімдер, ал әкімдер тиісті әкімшілік-аумактық бөліністің аумағында орын-далуға міндетті шешімдер мен екімдер қабыдлайды.Қазақстан Республикасында облыстардың, республикалык маңызы бар қаланың және астананын әкімдерін Премьер министрдің ұсынуы бойынша Республика Президенті қызметке тағайындайды. Өзге әкімшілік-аумактық бөліністердің әкімдерін олардан жоғары тұрған әкімдер тағайындайды.Жергілікті атқарушы органды Республика Президенті мен Үкіметінін өкілі болып табылатын тиісті әкімшілік-аумактық бөліністің әкімі басқарады.Қазақстан Республикасында жергілікті маңызы бар мәселе-лерді тұрғын халықтың өзі шешуін қамтамасыз ететін жергілікті өзін-өзі басқару болып танылады.Жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғын халық тікелей сайлау жолымен, сондай-ақ халық топтары жинақы тұратын аумакты қамтитын селолық және қалалық жергілікті қауымдастыктар-дағы сайланбалы және басқа жергілікті өзін-езі баскару орган-дары арқылы жүзеге асырады.Жергілікті өзін-езі баскару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет тәртібін заңмен белгіленген шекте азаматтар-дың өздері белгілейді.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының дербестігіне олар-дың заңмен белгіленген өкілеттігі шегінде кепілдік беріледі.Мәслихат өз депутаттары жалпы санының үштен екісінің даусымен әкімге сенімсіздік білдіруге және оны қызметінен бо-сату жөнінде тиісінше Республика Президентінің не жоғары тұрған әкімнің аддына меселе коюға хақылы.Облыстардың, республикалық маңызы бар қала және астана әкімдерінің өкілеттігін жаңадан сайланған Республика Президент! қызметіне кіріскен кезде тоқтатуға хақылы.
Қазакстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылым жүйесі заңмен белгіленеді.
Тест сұрақтары:
1. Жергілікті өзін - өзі басқару талаптары.
A) барлық жауап дұрыс
Ә) әскери жарамды болуы
Б) жергілікті өзін - өзі міндеті
В) жергілікті өзін - өзі басқару
Г) жергілікті салықтарды төлеуі
2 Қоғамдық құрылымды құрайтындар:
A) мемлекет бірлестік
Ә) азаматтар сайлаушы
Б) қоғамдық бірлестік
В) шет ел азаматтары
Г) барлық жауап дұрыс
. Конституциялық құқықтың негіздеріне жатпайды?
A) Президент актілері
Ә) нормативтік актілер
Б) соттық прецеденттер
В) құықтық дағдылар
Г) келісімдер жатады
. құқтық нормативтік актілер қалай бµлінеді?
A) заңдар актілеріне
Ә) заңдарға, жарлықтар
Б) нормаларға бөлінеді
В) ғдет-ғұрып заңдарына
Г) дұрыс жауап жоқ
.Заңдар өз алдына қалай бөлінеді?
A) негізгі, конституциялы
Ә) жалпыға бірдей, міндет
Б) негізгі, қосымша болып
В) конституциялық, ғкімшілік
Г) барлық жауап дұрыс
. Федеративтік мемлекеттерде Конституция қалай қабылданады?
A) Федерация кеңес
Ә) заңдарда көзделген
Б) Конституциямен
В) азаматтарменен
Г) барлық жауап дұрыс
. Органикалық заңдар дегеніміз не?
A) мекмлекеттік асырылатын
Ә) мемлекеттің негізгі заңы
Б) азаматтардың бостандығын
В) конституциямен ережелер
Г) дұрыс жауап жоқ
. Франция органикалық заңдар нені белгілейді?
A) Парламенттің ақы төлеуді белгілейді
Ә) мемлекетте республика міндеттерін
Б) Парламент депутаттарын міртебесін
В) мемлекет мғртебесін белгілейді
Г) барлық жауап дұрыс емес
. Еуропалық парламент қай жерде орын тепкен?
A\ Страсбург (Франция)
B\ Бавария (Германия)
C\ Вашингтон (АҚШ)
D\ Лос-Анжелес (АҚШ)
E\ Канадада (ФРГ)
. Ресейдің конституциясы қашан қабылданды?
A) 1993 жылы
Ә) 1992 жылы
Б) 1991 жылы
В) 1990 жылы
Г) 1995 жылы
12-тақырып. АҚШ-тың конституциялық құрылымы.
1.АҚШ-тың одақтар құруы және конституциясының даму кезені
.АҚШ-тағы конгресс, сенат ұғымы мен атқаратын қызметтері
.АҚШ-тағы сот жүйесі, Конвент, президенттің және штаттардың пайда болу тарихы.
Америка Құрама Штаттарының халқы, одан да дамыған одақ құру, заңдылықты орнату, ішкіаралық тыныштықты орнату, біріккен қорғанысты ұйымдастыру, жалпы тұрмысымызды және өзімізге, ұрпағымызға барлық игілікті әперу мақсатымен Америка Құрама Штаттары үшін оқып отырмыз.Президенттік республиканың басты сипаты президент қолына мемлекет басшысы мен атқару билігінің басшысы өкілеттіктері сипатталады. Президенттік республиканың алғашқы тарихи әрі үлгілі түрі АҚШ болып табылады. Бұл елде президенттік институт 1787 жылғы Конституция негізінде енгізілген. АҚШ-тың мемлекеттік билігі тиым салу мен қарама-қайшылық принципі АҚШ конституциясының жобасын жасаушы авторлардың бірі Джон Мэдисонға тиесілі. Ешбір уақыт ықпалына түспеген бұл идея мемлекет басқару ісіндегі бірден-бір сәтті қадам болды. Заң шығарушы, атқарушы және сот биліктері біріне-бірі тәуелсіз, бірақ өзара байланысты болып, әрбірі жеке алғанда қалған екуімен шектеліп отыратын еді. Бірінің ниетіне екінші бірі қарсы тұратын ниетті құруымыз керек деп Мэдисон текке айтпаған. Міне, осы қанатты сөз әлі АҚШ саясаты мен саясаттануында альфа мен омега (яғна бас-аяғы) болып отыр. Мэдисон тиым салу мен қарама-қайшылықтың жүйесіне мемлекет тарапынан қиянат етушілікті болдырмайтын тетік енгізе білді.Сөйтіп тәуелсіз халықты өкіметтен ажыратып, әрі өкіметтің де төменнен жасалған қысымға қатты бағынышты болмауы жағында қарастыратын реттерді ойластырды.
Тиым салу мен қарама-қайшылық принципі төмендегідей 6 негізгі ережелерден тұрады
1)Барлық штаттар тең құқыққа ие болады. Жалпы халықтық үкімет бұлардың бірде-біреуіне арнайы жеңілдіктер бере алмайды.
)Басқарудың үш органы жүзеге асады. Олардың бірі заңдар шығару үшін, екіншісі оны орындау үшін, ал үшіншісі құқықтық мәселелерді шешу үшін құрылады.
)Заң алдында барлық азаматтар тең, байда, кедей де, әлеуметтік дәрежесіне қарамай өз құқықтарының заңмен қорғалуын талап ете алады.
)Үкімет адамдардың емес, заң үкіметі болуы тиіс. Заңнан жоғары ешкімде, ешнәрсе де жоқ. Бірде-бір үкімет қызметкерінің билікті конституция немесе заңда рұқсат етілмеген өзге жағдайда пайдалануына болмайды.
)Халық конституцияны өзерте отырып, үкімет билігін өзгерте алады.
)АҚШ аумағында АҚШ-тың конституциясы, конгресс заңдары мен келісім-шарттары ең жоғары заңдар болып табылады.
АҚШ-та президент 4 жылға сайланады, онда премьер-министр болмайды. Президент мемлекетті де, үкіметті де басқарады. Ол департаменттердің басшыларын, министрлермен кабинетін және үкіметті тағайындайды. Олар тек Президентке ғана есеп береді, оның қылмыскерге кешірім жасауға, марапаттауға, халықаралық келіссөздерді жүргізуге құқығы бар. Атқарушы билік шеңберіндегі шешімдердің бәрін президент қабылдыайды. Ол саясаттың ішкі және сыртқы басты бағыттарын айқындайды, тұрақтылықты бейнелейді. Ал үкімет бұл кезде күнделікті істер мен, елді басқару төрелік ететін әділ қазы сияқты рөлді атқарады. Мысалы, экономикалық бағыт қиыншылықтар тудырса, үкімет алмасуы мүмкін. Жаңа үкімет басқа саясат жүргізеді, ал мемлекеттің бастығы баяғы орнында қала береді. Бұдан біз президенттік басқарудың билігі зор екенін көреміз. Бірақ бұл биліктің де шегі бар. Ең алдымен президенттің заң шығаруға өкілеттігі жоқ, ол бюджетті де шеше алмайды(Оны Конгресс шешеді). Парламент Президенттің қай тағайындауын болса да бұза алады(оны право вето деп атаймыз). Конгресс президентті орнынан ала алады(оны импичмент деп атаймыз).Мысалы, АҚШ-тың бұрынғы президентінің бірі Р.Нинсонның отставкаға кетуі болды. Егер президент конституцияны бұзса, не мемлекеттке опасыздық жасаса, Конгресс оны жұмыстан босата алады. Бірақ ол президенттің саясатымен келіспесе, ол үшін оны босата алмайды. Президенттік республика Латын Америкасы елдерінде кең тараған. АҚШ-тың сенаты-100 сенаторлардан, ал әлемдік палатасы-435 мүшелерден тұрады.Төменгі палата екі жылғы, сенаторлар 6 жылға сайланады.Ешкім жиырма бес жасқа толмай және сайланатын штатта бір жыл мерзімінде тұрмай, өкіл бола алмайды. Өкілдер және тікелей алым салықтар одаққа кіретін әр түрлі штаттар арасында бөлінеді, жалпы халқына байланысты және бірнеше жылдар бойы істеген адамдарды қоса санау жүргізіледі. Өкілдер палатасы спикерді және басқа лауазымды адамдарды өздері тағайындайды.Бірінше жиылыс кезінде сенаторлар өздерінің қабілетіне қарай үш класқа бөлінеді. Ешбір адам 30 жасқа толмай және тоғыз жыл АҚШ-тың азаматы болмай және сол сайлану кезінде сол штатта тұрмаса, сайлана алмайды.АҚШ-тың Вице-президенті Сенаттың президенті бола алады, бірақ ол шешуші дауысты тек дауыстардың барлығы тең бөлінгенде ғана ала алады.Конгр,есстің мына мәселелерді- шешуге құқығы бар, яғни алым-салықты падациялар алуға құқылы. Олардың барлығы қарыз төлеу арқылы бірлескен қорғанысты және АҚШ-тың жалпы жағдайын жақсарту үшін алынады. Бұлардың барлығы АҚШ-тың барлық жерінде бірдей болады. АҚШ-та қызмет істейтін ешбір адам конгресстің келісімінсіз кез келген сыйлық, атақ қабылдай алмайды.Ешбір штат Конгресстің келісімінсіз шетелден келетін заттарға алым салық сала алмайды. тек келесі жағдайда ғана сала алады, егер ол штаттың қадағалау заңын немесе таза АҚШ-тың қазынасына таза табыс түсірсе ғана қойылады, бірақ оның өзі Конгресстің қарамағында болады.
Президент АҚШ-тың армиясын басқарады, ол басты лауазымды адамдардан кез келген мәселе бойынша өзінің қызметіне байланысты жазбаша жауап алады. Ол Сенаттың келісімімен халықаралық келісімдер жасай алады.АҚШ-тың сот билігі жоғарғы соттың және одан төменгі соттардың қолында болады, оны белгілі бір мерзім сайын Конгресс реттеп отырады. Оның судьялары өзінің орнында жақсы, ұқыпты істегенінше сол жұмысын атқарады және белгілі уақытта жалақы алып отырады.Сот билігі заңмен, әділеттілікпен Конституция негізінде шығады.АҚШ-тың тұтқындарына және тұтқынға алынатындарға таралады, хабардар етіледі. Елшілер, консулдар өкілдер тиісті істер жоғарғы соттың бірінші инстанциясында қаралады. Ал жоғарыда көрсетілген басқа жағдайлар апелляциялық инстанцияда қаралады.Соттың талқылауы қылмыс жасаған штатта қаралады, және сот конгресс көрсеткен жерде өтеді.Барлық штаттарда басқа штаттың актілері, құжаттары, сот шешімдері толық сеніммен қаралады.Конгресс бұл құжаттардың жалған, заңсыз емес екенін дәлелдейді, конгресс АҚШ-қа бағынатын жерлерді толық пайдаланады және осыған байланысты ережелер қабылдай алады. Бірақ бұл Конституцияның ішінде АҚШ-қа немесе кез келген басқа штатқа қарсы келетін сөздер жазылмауға тиіс. Конгресстің екі палатасының үштен екі мүшесі осы Конституцияға түзетулер енгізеді немесе заң жиналысының өтініші бойынша штаттардың үштен екі бөлігі түзетуді енгізу үшін Конвент шақырады, барлық жағдайда олар осы Конститиуцияның бір бөлігі ретінде күшке ие болады.Тоғыз штат Конвентінің келісімі осы Конституцияны қабылдау үшін жетеді. және шындық екенін дәлелдеу үшін қолдарын қояды.
Тест сұрақтары:
1. АҚШ-та «Тәуелсіздік деклорациясы» қай жылы қабылданған?
А) 1776 ж.
Ә) 1778 ж.
Б) 1777 ж.
В) 1779 ж.
Г) 1775 ж.
. 1776 жылы «Тәуелсіздік деклорациясы» қай елде қабылданды?
А) АҚШ
Ә) Франция
Б) Англия
В) Қазақстан
Г) Гермения
. Конституциялардың алғашқылары қашан қабылданды?
А) 1787ж. АҚШ
Ә) 1778 ж. Англия
Б) 1689 ж. Германия
В) 1554 ж. Ватикан
Г) 1789 ж. АҚШ
. 1791 ж. Қай елдерде конституция қабылданды ?
А) Франция Польшада
Ә) АҚШ пен Францияда
Б) Англия мен АҚШ-та
В) Англия мен Францияда
Г) Польша мен Англияда
. Шетелдердің конституциялық құқығы –
A) құқықтық саласымен
Ә)конституциялық саласы
Б)қ азаматтық саласымен
В)шет ел қ саласымен
Г)жауабы жоқ болады.
Конституциясы ең алғаш қабылданған елдерге жататындар:
A) АҚШ, Франция
Ә) үндістан, Австралия
Б) Египет, Израиль
В) Европа елдерінде
Г) барлық жауап дұрыс
. АҚШ Конституциясы қай жылы қабылданды?
А) 1787ж.
Ә) 1789ж.
Б) 1791ж.
В) 1814ж.
Г) 1993ж.
. Екніші дүниежүзілік соғыс алдында қабылданған елдер;
A) жауабы жоқ
Ә) Австралия
Б) Мексика
В) Ливанда
Г) Ирландия
9.Өкілдік құру қай мемлекеттердің конституциясы қаьылданған?
A) АҚШ, Франция
Ә) АҚШ, Германия
Б) Франция, Япония
В) Түркіменстанда
Г) еш жауабы жоқ
.АҚШ-та конституциялық қадағалауды қандай орган жүзеге асырады?
A) АҚШ жоғары соты
Ә) халық конгреттер
Б) Өкілдік палаталары
В) АҚШ Ұ.Қ Комитеті
Г) барлық жауап дұрыс
13-тақырып. Ұлыбританияның конституциялық құқығының негіздері
Тест сұрақтары:
1. Жазылмаған конституциялар қай мемлекеттерде бар?
A) Ұлыбритания
Ә) Швейцария
Б) Шығыс Европа
В) Орта Азия елі
Г) АҚШ елімен
. Либералды партияларға жатпайтындар:
A)Францияның саяси партиясы
Ә) Германияның еркін партиясы
Б) Ұлыбританияның партиясы
В) Швецияның орталық партиясы
Г) Италияның либералды партиясы
. Қай унитарлық мемлекете екі палаталы мемлекетр бар?
A) Ұлыбритания, Нидерландия
Ә)АҚШ,ФРГ,Ресей,Канадада
Б) Мексика, Мехико, Бразилия
В) Ресей, ГДР Жапонияда
Г) Дұрыс жауаптары жоқ
. Ұлыбритания лордтар палатасына кім төраѓалық етеді?
A) Үкіметі
Ә) Пэрлер
Б) регенттер
В) президент
Г) Сенаттар
. Үндістанның штат саны -
A) 25
Ә) 50
Б) 49
В) 43
Г) 28
6. Ұлыбританияның кабинет құрамын «құрайтындар»
A) аталғандар барлығы
Ә) премъер –министр
Б) көп қазына канцлер
В) министр хатшылар
Г) лорд –канцлерлері
. Президенттік үкіметтердің қандай мерзімге тағайындалады?
A) өкілеттік мерзімімен бірдей мерзімге
Ә) президент өкілеттігі мерзіміне
Б) 7 жылға дейінгі қысқа мерзімге
В) 5жылға дейінгі ұзақ мерзімге
Г) ешқашан дұрыс жауап жоқ
.Ұлыбританияда көмекші үкіметтік аппарттық қандай топтарға бөлінеді?
A) уақытша комитеттер
Ә)қосымша комитеттер
Б) саяси топтарменен
В) ұлттық және қоғамдық
Г) жалпы және қоғамдық
.Конституциялық бақылау Жоғарғы Соттың құзіретіне кіреді
А) орталықтандырылған
Ә) алдын ала бақылау
Б) формалды бақылау
В) материалды бақылау
Г) американдық бақылау
10. Жалпы юрисдикцалық бақылаудың қандай түріне жатады
А) орталықтандырылмаған
Ә) формалды бақылау
Б) кейіннен бақылау
В) орталықтандырылған
Г) еуропалық бақылау
-тақырып. Әкімшілік-аумақтық құрылымдар және жергілікті жерлердегі билікті ұйымдастыру.
2. Жергілікті жерлердегі билікті ұйымдастыру тәртіптерімен танысу
Біздің ойымызша жергілікті басқару шетелдердін, құқыктық институттары ішіндегі, біз қарастырып отырған конституциялық құқықтар жүйесіндегі, ең күрделісі болып табылады. Сондықтан да әр түрлі елдердің конституциялық институттарының негізгі анықтамаларын, мейлі ол құқық саласы не оқу пәні болғанына қарамастан, белгілі бір құқық жүйесі ретінде қарастыруға болатын болса, ал жергілікті өзін-өзі басқаруды белгілі бір құкықтық институтқателу киынның-қиыны. Өйткені, жергілікті басқару әр алуан субъектілер (мысалы, жергілікті өкілетгі және атқарушы органдардың занды қүрылымдары, сол секілді жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қүрылымдары) тарапынан жүзеге асырылады. Біз жергілікті өкілетті және атқарушы органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын біртұтас деп карағанның езінде, жергілікті басқару бір жағынан мемле-кеттік органдар, екінші жағынан жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырылатынына куәміз. Сонда бүл екі орган арасына қандай шек қоюға болады?Әрине, конституциялық құқық саласын ғылым ретінде де, оқу пәні ретінде де қарай отырып, төмендегідей тұжырымдарға келуімізге болады:
өкілетті мемлекеттік органдар арқылы жергілікті маңызға ие істерді басқару деп біз белгілі бір әкімшілік-аумақтық бірліктегі түрғындарды жергілікті мемлекеттік басқаруды айта-мыз.
жергілікті өзін-өзі баскзру деп, өздеріне тән аумақта мемлекеттік өкімет міндетіне кірмейтін, жергілікті маңызға ие мәселелерді занда көрсетілгендей сайлау тәртібімен өз өкілдіктерін пайдалана отырып жүзеге асырушы органды айтады (әрине, жергілікті мәселелерді шешуде мемлекетгік органдар тарапынан жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жәрдем көрсетілетінін естен шығармауымыз керек).
Дегенмен, бүл жергілікті басқару институттары белсенді жұмыс істеулері үшін төмендегі ең қажетті өкілеттіктерге ие болулары керек:
-ресми түрде тұрғындардың накты әкімшілік-аумақтық бірлігі (аумағы) болуы;
-жергілікті маңыздағы істерді белгілі бір әкімшілік-аумақтық бірлік (аумак) шеңберінде өзі басқаруы;
-өзінің жеке атқарушы аппараты болуы;
-өзінің жеке материалдық базасы (соның ішінде муниципальдық меншік түрінде) болуы;
-жергілікті салыктарды белгілеп әрі оны жинауы, сондай-ақ белгіленген тәртіпте нормативтік актілер шығаруы.Міне, осы айтылғандарға сүйене отырып, жергілікті (немесе муниципальдық) басқарудың шетелдердегі аныктамасын былай-ша айтуға әбден болады. Бүл жергілікті маңызға ие істерді бас-қаруды сайлау жолымен не болмаса занда бекітілген басқадай тәртіппен құрылған органдар аркылы басқару болып табылады. Ол - өзіне тиісті әкімшілік-аумактық бірлік тұрғындарының окілетгі өкілі.Ескерту. Шетелдердің бірқатарыңда жергілікті басқару мемлекеттік басқарудың ең маңызды бір бөлшегі болып есептеледі. Мысалы, АҚШ-та муниципалъдық қызметте мемлекеттік қызметтің жалдамалы қызметкерлерінің жалпы санының 50 процентке таяуы бар. Ал, ФРГ-да мемлекеттік қызметкерлердіғ 30 проценттейі жергілікті басқару органдарьгада жұмыс істейді.Оның үстіне, жергілікті басқарудаіы сайланбалы органдар көптеген мемлекеттердің (мысалы, Ресей, Индия, Түрікменстан, Испания, Жапония) өкілдік жүйесінін негізгі құрамдас белігі болып саналады.Жергілікті басқаруды конституциялық құқық шеңберіндегі оқулық пәні ретінде ғана қарап әңгімеледік әрі олардың көзге көрініп түрған жактарына әсіресе жергілікті мемлекеттік баскару мен өзін-өзі баскдрудың айырмашылыктарына назар аудардық.Ашығын айтсақ, мемлекеттік әкімшілік-аумактық құрылымы мемлекеттің өзінің белсенді қызметін қамтамасыз ету қажетгілігінен туындайтыны құпия да, жаңалық та емес. Унитарлық мемлекеттерде әкімшілік-аумақтық құрылым мәселелері, сөз жоқ, тек белгілі бір едцің жоғарғы мемлекеттік органдары құзырында болса, ал федеративтік елдерде - олардың субъектілері құзырында болады.Кез келген елдердің әкімшілік-аумактық құрылымына көз жүгірткенде накты жайларды көруге болады. Мысалы, Франция аумағы 95 департаментке бөлінеді, Италия - 20 облыстан, Жапония - 47 префектурадан (олардағы тұрғындар саны 500 мьщнан 12 млн. дейін) тұрады. Әрине, бұл айтылған елдердің бәрінде де өте майда әкімшілік-аумақтық бірліктер де бар. "Өзбекстан Республикасы делінген бұл едцің Конституция-сының 68-бабында,-облыстардан, -аудандардан, поселкалардан, кыстактардан, ауылдардан және сондай-ақ Қарақалпақстан Рес-публикасынан тұрады". Қарақалпақстан Республикасының, облыстарының, қалаларының, аудаңдарының шекараларын тек Өзбекстан Республикасы Президенті Өзбекстан Республикасы Ұлы Мәжілісі келісімімен ғана өзгерте алады.Ал, Армения Республикасында әкімшілік-аумактық бірліктер болып облыстар және қауымдастықтар (қала, қыстақ) табылады.Молдова Республикасының Конституциясына сәйкес бұл елдің аумағы әкімшілік тұрғыдан аудан, қала және қыстактарға бөлінеді. Занда көрсетілгендей кейбір қалалар муниципия деп танылуы мүмкін. Көпшілікті басқару өкіметін қыстактар мен қалалардағы сайланбалы жергілікті кеңестер мен примарлардан тұратын жергілікті автономия жүзеге асырады.
Заңға сәйкес жергілікті кенестер мен примарлар жеке басқарушы екімет ретінде әрекет етіп, қыстақтар мен қалалардағы қоғамдық істерді шешеді.Шетелдердегі жергілікті басқару органдарының міндеттері заң тәртібімен (мысалы, АҚШ, Ресей, Қытай, Ұлыбритания, Болгария, Молдова Республикасы, Литва, Түркия, Түрікменстан және т.б. бірқатар елдерде) шешіледі. Сондыктан бірқатар шетел мемлекеттері зандары жергілікті басқару органдары өкілеттігін міндетті және міндетті емес деп те бөлетінін айта кеткеніміз жөн. Мұндағы бірінші топка жататын мәселелер көбіне, жалпы мемлекеттік маңызға ие болады, ал міндетті емес топка жергілікті басқару органдарының өз караулары бойынша жүзеге асырылатын мәселелерге өкілеттіктері айтылады.
Шетелдердің зандары жергілікті басқару органдарының негізгі қаржылық қайнар көздерін де анықтап береді. Олар не-гізінен өз табыстарынан, елдің мемлекеттік бюджетінен берілетін дотациядан және түрғындардан алынатын әр түрлі салықтар мен жинаулардан тұрады. Табыстың негізгі бөлігін қозгалмайтын мүлікке салынатын салықтар қүрайтынын ескерте кетеміз.Жергілікті басқару органдарына үкімет тарапынан берілетін субсидия тәжірибеде өте кең тарап отыр. Көп елдерде мұндай жәрдемнің көлемі муниципалитеттің барлықтабыстарының 15-тен 60 процентке дейінгі мөлшерін қамтиды.
Көптеген шетелдерде жергілікті басқару сайлау органдары мен атқарушы аппараттар аркылы жүзеге асырылады. Әдетте, жергілікті басқару органдарын (ЖБО) сайлау реттері заңмен белгіленеді. Әрине, мүндай жағдайда әрбір елде кандидаттарды ұсыну мен оларды сайлаудың өзіне тән ерекшеліктері болады.Мысалы, АҚШ-та муниципальдык кеңеске сайлау өткізуде бірмандатты және көпмандатты округтер қүрылады. Ал, Ұлыбританияда графтар кеңесі мүшелері бірмандатты сайлау округтері бойынша сайланады. Францияда департаменттердің бас кеңестері екі турда өтетін мажоритарлық жүйе бойынша сайланады. Ал, енді, айталық, Италияда жергілікті басқару органдарының сайланатын мүшелеріне сайлаушылар міндеттер жүктей алмайды.
Муниципальдықкеңестер әр түрлі мерзімге сайланады. Мысалы, Ұлыбританияда - төрт жылға, Францияда - алты жылға, Италияда - бес жылға, Жапонияда - төрт жылға, т.с.с. сайланады. Беларусь Республикасында жергілікті кеңес депутаттары төрт жыл мерзімге сайланады.Муниципальдык кеңестер саны жағынан да эр түрлі. Мысалы, АҚШ-та-5-тен 50-ге дейін, Францияда-9-дан 165-ке дейін, Италияда- 15-тен 80-ге дейін, Жапонияда - 12-ден 120-ғадейін, Ұлыбританияда - 70 адам шамасында.Муниципальдык кеңестердің негізгі жұмыс түрі отырыс болып табылады. Бұл отырыстар сессиялық тәртіппен откізіледі. Мысалы, Франция мен Жапонияда бүл сессиялар жылына 4 рет-тен кем өткізілмесе, АҚШ-та айына 1-ден 4 ретке дейін өткізіледі.
Бұл арада біз (ЖБО) жергілікті басқару оргаңцары басшыларына кең екілдік берілетінін айта кеткеніміз жен. Мысалы, Жапонияда губернатор (префектурада), мэр (қауымдастыкта) мол билікке ие болып әрі ел үкіметінің өкілі ретінде саналады. Губернаторлар мен мэрлер тұрғындар тарапынан төрт жылға сай-ланып, олар муниципальдық аппараттардың басшы шенеуніктерін өздері тағайындап, өздері орнынан алады.Молдова Республикасында аудандық кеңес ауылдық және қалалық кеңестердің аудандық маңызға ие қоғамдық істерін бас-кдруды үйлестіреді. Жергілікті көпшілік биліктердің ара-қаты-насын автономия принциптеріне негіздеп шешеді әрі жалпы мәселелерді шешуде ынтымақгастық қарым-қатынаста болады.Түрікменстанда әкімдер жер-жерде мемлекет басшысының өкілі есебінде саналып, оларды президент қызметке тағайындап, орнынан алады әрі олар президентке есеп береді. Жергілікті езін-өзі басқару жүйесін кеңестер және аумақтық қоғамдық өзін-өзі басқару органдары құрайды. Кеңестер халықтық өкіметтің өкілетті органы болып табылады, олар азаматтар тарапынан тіке-лей бес жыл мерзімге сайланады әрі әкімшілік бағыныштылық қатынастарда болмайды.Армения Республикасы Президенті Премьер-министрдің ұсынысы бойынша облыстарға префектура қызметіне тағайын-дайды әрі қызметінен босатады. Олар үкіметтің аумактықсаяса-тын жүзеге асырады, республикалықатқарушы органдардың ау-мақтық қызметінің атқарылуын үйлестіреді әрі Армения Республикасы зандарына жергілікті өзін-өзі басқару органдары қыз-метінің сәйкес болуын қадағалайды.Өзін-өзі басқару органдары қалалар мен ауыддардағы қауымдық меншікті иелік ету, қоғам тәртібін сақтауды ұйымдастыру, қауымның өзге де өзіне тиісті мәселелерін шешу үшін үш жыл-ға сайланады: құрамында үштен он бірге дейін адамы бар және қауым басшысы старейшиндер кауымы кеңесін құрады. Қауым жетекшісі өз аппаратын түзеді.Өзбекстанда облыстар мен Ташкент қаласы әкімінің қызметіне Президент өзі тағайындап, қызметінен босатады әрі өзіне тиісті халықдепутаттары Кеңестері оны бекітеді. Ал, аудан мен қалалардың әкімдерін өзіне тиісті облыстардың әкімдері қыз-метке тағайындап, орнынан босатады әрі бұларды да езіне тиісті халық депутаттары Кеңесі бекітеді. Ал, қалалардағы аудан әкімдерін сол өзіне тиісті қала әкімі қызметке тағайындап, ор нынан босатады, халық депутаттары бекітеді. Ал, аудандық ма-ңызға ие кала әкімдерін аудан әкімі халық депутаттары Кеңесі бекітуімен қызметке тағайындап әрі қызметінен босатады.Осылайша, біз басқа елдердегі жергілікті басқару қызметінің іс-әрекеті мен ұйымдастырылу жүйесін біршама біліп алдық. Енді, нақгылы бір шетелдердің жергілікті басқару жүйелерімен тереңірек танысуымызға әбден болады.Әсіресе, АҚШ тәжірибесі оқырманға ете қызық болар деп санаймыз. Ең алдымен бұл елде 50 муниципальдық жүйе, муни-ципалитетгің алты түрі: графтық, қала, бороу, виллиджи, тауна-лар, тауншиптер бар. Муниципальдык басқару органдары штат-тарға тәуелсіз түрде, жергілікті маңызға ие барлық мәселелерді өздері шешуге құқылы. Алайда, муниципальдық баскару органдарының әрбірінде өз жарғысы немесе хартиясы болуы талап етіледі. Хартия бірнеше түрлерді камтиды. Мысалы, кейбір жағдайларда штаттық өкімет үсынған, өздері негізін салып бекіткен хартиямен жұмыс істесе, кейде муниципалитет ездері жасаған, тек заң шығарушы штат жиналысы бекітуі үшін ұсынған хартиялар да болады. Муниципалитеттер ете жиі түрде ез хартияларын өздері жасайды. Бірақ, мұндайда, бұл хартиялар жергілікті референдумда бекітілуі тиіс.
Қазіргі кезде АҚШ-та муниципалитет ішіндегі басқаруды ұйымдастырудың үш түрі кездеседі
Комиссиялық;
Кеңес-менеджер;
Муниципальдык. кеңес және мэр.
Комиссиялық. Бірнеше адамнантұратын басқарудың мұндай түріндегі муниципальдық кеңес мүшелерін түрғындар 3-5 жыл мерзімге сайлайды. Мүшелердің әрбірі екі сипатта: жергілікті норма белгілеуші органның - муниципальдық кеңестің мүшесі ретінде және муниципалитеттің негізгі департаментінің атқарушы аппараты жүйесіндегі басшысы ретінде болады.Бұл қарастырылып отырған жүйеде мэр орны белгіленбеген. Егер де мэр орны белгіленсе, онда ол тек салтанатты қызметгі ғана орындайды әрі кеңестер отырысыңда терағалық қана етеді. Шындығьша келсек, бүл жүйе тиімді деп табылмайды. Өйткені, ол ең алдымен билікті белісу принципін канағаттаңдыра алмайды.Кеңес-менеджер. Мүндай түрі баскарушы-маманды ете жоға-ры жалақымен қамтамасыз ете алатын муниципалитеттерде ғана пайдаланылады. Бұл жүйе кептеген муниципалиттерде epic алған.Муниципальдық Кеңес және мэр. Тұрғындардың муниципальдық кеңес пен мэр сайлауын жүзеге асыратын нысан муници-пальдық басқаруларда кең таралған. Мэрдің құқыктық мәрте-бесі сол өзіне тиісті муниципалитеттің хартиясымен (жарғысы-мен) белгіленеді. Мэр орнына лайыкты кандидатура табылып, ол да өз кызметінде жүктелген міндеттерді жаксы атқарар бол-са, онда басқарудың мұндай түрі жергілікті маңызға ие мәселе-лерді шешуде ете тиімді, сондай-ақ мэр лауазымы үлкен саяси аренаға (ол конгрессмен, штат губернаторы, президент аппара-тындағы мемлекеттік қызметкер, т.б.) шығуға жол ашады.АҚШ-тың мемлекеттік тәжірибесін сөз ете отырып төмендегі жағдайларды да айта кеткеніміз орынды. Федеральдық өкімет органдарының жергілікті баскдруды ұйымдастыруына қатысты бұл елдің конституциясында белгілі бір нормалар нақты көрсетілмеген. Алайда, орталықөкімет органдарының жергілікті басқаруда ресми реттеушілік құқығы айтылмағанымен, олардьщ муниципалиттерге әсер ету мүмкіндіктерін жоққа шығаруға болмайды. Ондай қатынастың негізіне экномикалық факторды жатқызуға болады. Олардың қатарында федеральдық займ; муниципалитет баскд да көздерден алатын федеральдық кепіддік займы; муниципалитет қызметіне жәрдем ету, т.б. атауға болады.
Тест сұрақтары:
1. Құқықтық сұрақтар бойынша ақыл- кеңестері.
А) Рескрипттер
Ә) мандаттар
Б) Эдикттер
В) Декларация
Г) Декреттер
. Шенеуніктерге арналған императорлық нұсқаулықтар -
А) мандаттар
Ә) Рескрипттер
Б) Конституция
В) Декреттер
Г) Эдикттер
. 1037 ж «Павий Конституциясы» кімдер реттеледі?
А) Рим империясының Корольі
Ә) Адамдар мен азаматтар арасы
Б) Адамдар арасындағы қатынас
В) Адамдар құқықтық қатынас
Г) Барлық жауаптар дұрыстар
. 1164 ж. «Кларендиндік Конституциясы» кімдер реттеген?
А) Шіркеу мен Корольдік
Ә) Діндарлар қатынастары
Б) Шенеуніктер қатынастары
В) Қарапайым қатынастары
Г) ақсүйектер қатынастары
. Еуропа елдерінде феодалдардың және хартияларды қандай құжат.
А) Конституция
Ә) Нормативтер
Б) Пакттрлар
В) Шарттар
Г) Декларация
. Шіркеу мен Король және қолындағы билігі қалай аталады?
А) 1164 ж. «Кларендин Конституция»
Ә) 1679 ж. «Хабеас корпус акт»
Б) 1037 ж. «Павий конституциясы»
В) 1768 ж. «Құқықтар туралы билль»
Г) 1215 ж. « Еркіндік Ұлы Хартиясы»
.Рим империясының королі феодалдары реттейтін құжат
А) 1037 ж. «Павий Конституциясы»
Ә) 1768 ж. «Құқықтар туралы бильь»
Б) 1164 ж. «Кларендиндік Конституция»
В) 1222 ж. « Алтын буллалариенен»
Г) 1679 ж. «Хабеас корпус актсімен»
. Конституцияның әлеуметтік қолдануы туралы пікір ?
А) герман қайрат Ф. Лассал
Ә) Француз тану Анри Ориу
Б) неміс ғалымы П. Лабанда
В) Ресей ғалым Ф.Ф Кокош
Г) неміс ғалымы Г.Еллинег
. Басымдық ететін қоғамдық күштердің еркін білдруі қалай аталады?
А) Конституция
Ә) Негізгі заң
Б) Декларация
В) Хартиялар
Г) Шарттарда
. Конституциялардың алғашқылары қашан қабылданды?
А) 1787ж. АҚШ
Ә) 1778 ж. Англия
Б) 1689 ж. Германия
В) 1554 ж. Ватикан
Г) 1789 ж. АҚШ
-тақырып. Жаңа тәуелсіз мемлекеттердің конституциялық құқық ерекшеліктері
1. Жаңа тәуелсіз мемлекеттердің конституциялық құқық ерекшеліктерін танып-білу.
. Оның тәуелсіз мемлекеттерден айырмашылығы
Шығыс еддерінің мемлекетгік-қүкыктық жүйелеріне ислам мен мүсылмандық құқық ерекше эсер етіп отырғаньш айтып өткеніміз жөн. Бүл елдерде мемлекеттік қүқыққа исламдық институтгар мен нормаларды қосу саяси да, құқыктық та зор мәнге ие. Өйткені, конституциялық негізге сүйене отырып, қүқықтық жүйелерді исламдандырудың зор маңызы бар. Сон-дықган да кдзіргі кездегі шығыс елдерінен жартылай феодалдық моңархиялық баскару жүйесін бүза-жарып, буржуазиялық мем-лекеттердің тәжірибесіне сай, жаңадан құрылған республика-лык баскару түрін де, республика түрін де көре аламыз. Алайда, бұл басқару реформаларының бәрі исламдық принциптер мен нормаларға негізделген,Негізгі Конституциялық принциптерінің бірі —ислам дінін мемлекеттік дін ретінде үстанулары деп айтуға болады. Осын-дай ереже Иордания (2-бап), БАЭ (7-бап), Тунис (1-бап), Катар (1-бап), ОАР (2-бап), Пакистан (2-бап), т.б. елдердің конститу-циялары негізіне алынған. Ал,Бахрейн (104-бап), Марокко (101-бап) Конституцияларында исламның мемлекеттік сипаты жай-лы ережені кайта қарауға болмайтыны көрсетілген. Кейбір араб елдерінде бұл ережелер баскаша түрде айтылады. Мысалы, 1977 ж. Ливияның "Халық билігін орнату жайлы Декларациясында" Қүран қоғамның заңы» екені (2-бап) айтылса, Ирак конститу-циясы исламды мемлекеттік дін ретінде баяндайды (4-бап).
Шығыс елдерінде исламдық институттар олардың конститу-циясы тетіктеріне бірнеше бағьпта эсер етеді. Бұл елдердің ба-сым көпшілігі өз конституцияларында мемлекеттік биліктің сая-си-идеологиялық негізіне исламдық элементтерді алады және оны конституциялық жолмен қорғайды. Мысалы, Кувейт, Бахрейн, Катар конституциялары "мемлекет исламдық мүраларды қорғайды" деп ашық жазады. Комор аралдары конституциясы преамбуласында: "Комор халқы өз еркімен мемлекеттік дін —исламның мәңгілік принциптерін негізге ала отырып, мемлекет пен онын, институттарын басшылыккз алады" деп жазылған.
Мүндай сипаттарды шығыс елдері конституцияларынан да кездестіре аламыз.Ал, Катар, БАЭ, т.б. елдерде конституциялық кеңес жүмыс істейді. Оны әмір тағайындап, тек осы консультациялық кеңес органымен келісе отырып зандар кабылдайды. Йемен конституциясы преамбуласында "Конституция" принциптерінде Қүран аяттарына негізделетіні айтылады. Осы принцип Бахрейн мен Кувейт конституцияларында да бар. Сауд Арабиясының королі Абу әл-Әзиз де негізгі тайпа көсемдерімен (шейхтері) ақылдаса отырып, маңызды мәселелерді шешеді.Конституциялықтетікке эсер ететін тағы бір бағыт мемлекет басшысына діни цензі қою болып табылады. Мысалы, Иордания конституциясы бойынша (29-бап," Д" параграфы) корольдік-ке әке-шешесі де, өзі де мүсылман адамдар ұсынылады делін-ген. Мүндай цензі Кувейт (Конституция, 4-бап), Тунис (Конституция, 37-бап), т.б. елдерде де қойылған.Сол секілді мемлекет басшыларының қүқыктық мәртебесі исламдық дәстүрмен реттеледі. Мемлекет басшысы діни рухани көсем де болады. Мысалы, Марокко королі (19-бап) "діншілдердің эмирі" болып саналып, ислам тазалығын кадаға-ласа, Сауд Арабиясының королі діни биліктің жоғары түткасы-нын иесі. Малайзия федерациясының конституциясы бойынша діни билік федерация басшысына жүктеледі. Брунейде монарх-ты мемлекеттің бірінші рухани көсемі деп жариялайды (3-бап). Республикалықбасқару жүйесіндегі елдерде мұндай міндет-тер берілмегенімен мемлекет басшылары іс жүзінде елдің рухани көсемі де бола береді. Мысалы, Тунис президенті К.Бургит, Индонезияның бүрынғы президенті Сукарно, т.б. айтсақ та болады.
Монархтың негізгі бір мәртебесі —оның жеке басына қол сүқпау жайлы конституциялық принцип. Мысалы, Катар Конституциясының 20-бабында: "Эмир абсолютті дербес күқықиесі. Эмирді қүрметтеу міндет" делінсе, Кувейт (54-бап), Бахрейн (33-бап), Иордания (30-бап), Марокко (23-бап), т.б. елдердің конституцияларында да олардьщ дербес қүқық иесі екендігі, жеке басына қол сүғуға тыйым салынатыны жазылған. Олардың дербес қүқығына қол сүғу ауыр қылмыс ретінде каралады.Жеке адамдардың қүқыктық мэртебесі шариатка негізделе отырып, олардың құқыктары мен бостандығына конституция-лык кепідцік береді. Исламдық дәстүр бойынша азаматтардың қүқықтық мәртебесі олардын тегіне, тайпасына, діни сеніміне. ислам талаптарын орындауларына байланысты болатынын айтқан жөн. Дегенмен, діни сипатына карап қысымшылық көрсетуге көп конституция тыйым салады. Өз кезегіңде баска діндегі-лер де исламға қарсы болмауы талап етіледі.
Біз қарастырып отырған көптеген мұсылман елдерінің конс-титуцияларында ислам мен мұсылмандық құқыктың экономика, білім мен халықаралық қарым-қатынаста алар орнына жете мән беріліп, исламдық әсерін күшейте түсуге ұмтылады. Мыса-лы, Бахрейн конституциясы (9-бап): "Жекеменшік, капитал және еңбек исламдық принциптерге негізделе отырып қоғамдык және мемлекеттік құрылыс пен ұлттық байлыктың негізі болып табы-лады" —десе, Йемен конституциясы "экономиканы өркендетуге алып баратын даяргерлікте исламдық принцип (10-бап) не-гізге алынады", —деп жазылған. Иранда "исламның экономи-калықтеориясьша негізделген елдің экономикасы үш секторға: мемлекеттік, кооперативтік және жеке секторларға негізделген. Әсіресе, монополия мен жемқорлыкка (яғни, процент турінде пайда алуға) тыйым салады. (Иран конституциясы, 43-44-49-бап-тар).Ал, мемлекеттің білім жөніндегі қызметінің бағыты ең алды-мен діни тәрбиеге негізделеді. Мысалы, Бахрейн конституциясы (7-бап), Катар конституциясы (8-бап, "В" параграфы), Египет Конституциясы (12-бап), т.б.Жоғарыда аталған барлық шығыс мұсылман елдерінің конс-титуциялары өздерінің сыртқы мемлекеттік саясаттарын ислам жолындағы еддермен тығыз қарым-катынас орнатуға бағыттай-ды. Мысалы, Бахрейн конституциясыньің 6-бабы, Катар конституциясынын 5-бабы, Египет конституциясының 12-бабы араб және ислам мүдцелеріне лайыкты қызмет ете отырып, сырткы саясаттарын жүзеге асыратыны ашық жазылған.Конституциялық зандардың негізгі қайнар көзі ислам екені Сирия, Катар, Араб эмираты, Пакистан, т.б. елдердің консти-туцияларында бекітілген. Сондыктан да арнайы баптар кабыл-данып, онда егер де өкімет актілері ислам қағидаларына қайшы-лық етсе, онда соттар ол актілерді пайдаланбауы айтылады.
Әділет министрлігінде корольдікке қарасты жер-жерлерде филиадцар ашу мақсаты жайдан жай туындаған жоқ. Бұл мәсе-ле әбден ойластырылып, зерттегеннен кейін ғана жүзеге асып отыр. Мүндай министрлік филиалдарын ашу әкімшілік, каржы мәселелерін оңай шешуді, шариаттық органдарды баспа өнімдерімен, кеңсе кажеттерімен камтамасыз етуді, мамандық дәрежелерді дұрыс бөлуді, мекеме үйлеріне қызмет корсету мен жөндеу жұмыстарын дер кезіңце жүргізіп, құрал-жабдыктармен қамтамасыз етуді оңайлатады.
Қазіргі кезде елдің түкпір-түкпірінде министрліктің он филиалы жұмыс істейді. Олар:
-ар-Риядтағы Әділет министрлігінің филиалы;
-Батыс провинциядағы Әділет министрлігінің филиалы; ,
-Шығыс провинциядағы Әділет министрлігінің филиалы;
-Мәдинадағы Әділет министрлігінің филиалы;
-Қасым провинциясындағы Әділет министрлігінің филиалы;
-Асир провинциясындағы Әділет министрлігінің филиалы;
- Джазан провинциясындағы Әділет министрлігінің филиалы;
-Хаил провинциясындағы Әділет министрлігінің филиалы;
-Джуф провинциясындағы Әділет министрлігінің филиалы;
-Табук провинциясындағы Әділет министрлігінің филиалы.
Министрлік мүдделі органдармен бірлесіп, министрлікке үйлерді жалға алуға болмайтын аймактарда, осы филиалдар үшін үйлер салу құжаттарын даярлау үстінде.Екі касиетті орынның (Мекке мен Мәдина) сақтаушысы қасиетті король Фаћ би Абдул Азиз әл-Сауданың көрсетуімен әрі тікелей өзінің қадағалауымен Мәдина қаласында Пайғамбар мешітінің қарсы бетіне шариат органдарының қорығын салу жұмысы басталды. Бұл қорық үйлерін салу жиырма екі айға созылып, оған жүмсалған қаржы 135 миллион ақша болды. Қорық аумағы 5500 шаршы метр. Үйлер бірнеше қабатты, жалпы көлемі 25350 шаршы метр. Үйде "Үлкен сот", Бірінші саты-лы сот, екі нотариальдық мекеме, каржы баскармасы, Әділет министрлігінің филиалы, сондай-ақ қоймалар мен машиналар үшін түрақжайлар жайғасқан.Орталық провинция губернаторы ар-Рияд каласын өркендету жөніндегі жоғарғы комитеттің терағасы принц Салман би Абдул Азиз ас-Сауданың үсынысымен ар-Риядта шариат органдары қорығын құру жайлы шешім қабылдады. Бұл комитет ми-нистрліктердің өзіне тиісті департаменттерімен бірге ар-Риядта.
Тест сұрақтары:
1. Бельгияның басшысы
A) король
Ә) монарх
Б) император
В) сұлтан
Г) Президент
2. Норвегияның конституциясы алғаш қай жылы қабылданды?
А) 1814 ж.
Ә) 1841 ж.
Б) 1815 ж.
В) 1817 ж.
Г) 1818 ж.
. Белгияның конституциясы алғаш қай жылы қабылданды?
А) 1831 ж.
Ә) 1830 ж.
Б) 1813 ж.
В) 1835 ж.
Г) 1832 ж.
. Аргентинаның алғашқы конституциясы қабылданған еді?
А) 1853 ж.
Ә) 1850 ж.
Б) 1835 ж.
В) 1852 ж.
Г) 1855 ж.
5. Промульгация –
А) мемлекет басшысы жарияға жіберілуі
Ә)министрдіңбасшысынан заңға қол қоюы
Б) халықаралық шарттар біржақты бас тарту
В) халықаралық келісімдерден шығу құқығы
Г) халықаралық шарттар мен келісімдер түзу
6. Аргентина, Дания, Норвегия, Канада, қай бақылау түріне жатады
А) орталықтандырылмаған
Ә) орталықтандырылған
Б) материалды бақылау
В) формалды бақылау
Г) кейінен бақылаулар
7.Ресей,ГФР.Италияелдерінің конституциялықбақылау түріне жатады
А)орталықтандырылған
Ә) формалды бақылау
Б) материалды бақылау
В) орталықтандырылмаған
Г) алдын ала бақылаулар
. АҚШ конституциясы ресми күшіне енді
А) 1789 ж. 4-наурызда
Ә) 1787 ж. 4-наурызда
Б) 1789 ж. 14- желтоқсан
В) 1887 ж. 29- шілдеде
Г) 1776 ж. 30-тамызда
9. ФРГ-ның негізгі заңы қай жылы қабылданды?
A\ 1949 ж
B\ 1947 ж
C\ 1945 ж
D\ 1941 ж
E\ 1953 ж
. Испанияның мемлекеттік басқару нысаны -
А) конституциялық монархия
Ә) абсолюттік монархия
Б) сайланбалы монархия
В) президент республика
Г) нақты конституция
ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Нормативтік актілер:
Нормативтік құқықтық актілер:
Негізгі әдебиеттер:
стран. М.. 1998.