Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
ЌАЗАЌ ЎЛТТЫЌ ТАЄЫЛЫМЫН ЌАЗЌРГЌ
МЕКТЕПТЕРДЕГI ЭСТЕТИКАЛЫЌ ТЈРБИЕСIНДЕ ПАЙДАЛАНУ - ЈДIСТЕМЕЛIК ШАРТЫ
КIРIСПЕ
Ќазаќ аєартушылары - Шоќан Ујлихановтыѕ, Ыбырай Алтынсариннiѕ, Абай Ќўнанбаевтыѕ эстетикалыќ тјрбие саласында арнайы еѕбектер жазып єалдырмаєаны белгiлi. Алайда, олар ґздерiнiѕ саяси - ќоєамдыќ, єылыми жґне јдеби еѕбектерiнде ќазаќ халќыныѕ эстетикалыќ мјдениетiнiѕ, ґнерiнiѕ даму барысын аса кјѕiл бґлдi. Халыќ шыєармашылыєын жинап зерттеу арќылы ќазаќтардыѕ эстетикалыќ талєам деѕгейiн болмысєа деген эстетикалыќ кґзќарасын кґрсете бiлдi, эстетикалыќ тјрбиеге байланысты кґптеген єўнды пiкiрлер айтты.
Ќазаќ аєартушыларыныѕ эстетикалыќ кґзќарастары мен орныќты пiкiрлерi халыќтыѕ дїниетанымдыќ кґзќарастарымен тыќыз байланыстылыєы сол ґздерi јмiр сѕрген дјуiрдегi тарихи жаєдайлардан туындап отыр. Ол - заѕды ќўбылыс. Бўл жердегi басты мјселе аєартушылардыѕ эстетикалыќ тјрбиенi жан - жаќты, жїйелi талдап зерттеуiнде емес, керiсiнше, мѕмкiндiгiнше сол проблемалар жайлы сґз єозєап, ґз кґзќарастары мен пiкiрлерiн айтып тўжырымдауында жатыр.
Ќазаќтыѕ ўлы єўлама єалымы Шоќан Ујлиханов ґзiнiѕ аз єўмырында кґптеген баєа жетпес єўнды еѕбектер єалдырды.
Оныѕ аєартушы ретiнде айтќан ой - пiкiрлерi, кейбiр ескертпелерi мен болжамдары ќазаќ халыќ шыєармашылыєына байланысты. Мысалы, халыќтыѕ поэтикалыќ ґнерiнiѕ адамгершiлiк тјрбиесiне ыќпал туралы пiкiрiн јлеѕ, маєал - мiтелдер, эпостар жинаєынан кездестiрсек, ґнердiѕ эстетикалыќ тјрбиедегi рґлi жайлы пiкiрiн јн - кїйлер мен архитертуралыќ ќўрылыстар суреттемелерiнен кґремiз. Шоќанныѕ ґз дїниетанымдыќ, адамгершiлiк, эстетикалыќ кґзќарасыныѕ ќалыптасуына осы халыќтыѕ бай мўрасыныѕ јсерi єандай болєанына тоєтала кеткен жґн. ґйткенi, халыќ тјрбиесiнiѕ ыќпалында болмай, оныѕ єайнар бўлаєынан сусындамай, таза сана - сезiммен тїсiнiп єабылдамай, жїйелi, тереѕ бiлiмi болмай, ол жґнiнде єўнды пiкiр айту да мѕмкiн емес.
Шоќанныѕ халыќ шыєармашылыєына деген сїйiспеншiлiгiнiѕ ќалыптасуына, кґркемдiк талєамыныѕ жетiлуiне, ой - јрiсiнiѕ, рухани јлемiнiѕ кеѕи тїсуiне бiрнеше факторлар јсер еттi (ґскен ортасы: табиєат, туыс, жолдас, ґнер адамдары, отбасы, јке - шешесi, јжесi, орыс достары т.б.).
Шоќанныѕ балалыќ шаєы Кјкше јнiрiнде - Оєжетпес, ќўсмўрын, Сырымбетте ґттi. Бўл јѕiр баршаєа ґзiнiѕ тарихи аѕыздарымен, єажайып сўлу табиєаттымен, атаєты майталман суырып салма аєын, јншi - кїйшiлермен белгiлi. Бўлар Шоќанныѕ рухани жетiлуiне, кґркемдiк талєамыныѕ ќалыптасуына тiкелей јсерi болєаны кѕмјнсiз.
Бала жасынан јжесi Айєанымнан ертегi, аѕыз - јѕгiмелердi, тарихи оєиєалар мен XVIII є. жоѕќар кґтерiлiсiне єатысєан батырлар туралы естелiктердi естiп јсуiлiгiн арттырды, халыќ мўрасын баєалап, сїйе бiлуге їйреттi. Оныѕ ой - јрiсiнiѕ кеѕебiне кґркемдiк талєамыныѕ жетiлуiне орає ауыз, от тiлдi аєын - жыршылар (Жўмаєўл, Жанає, Арыстанбай, Орынбай, Шјже, Нўрымбай), бал таѕдай јншiлер, саусаєынан ґнер тамєан кїйшiлерден естiген ќазаќ халќыныѕ тарихи шындыќын бейнелетiн јндер мен лирикалыќ јуендерi, эпикалыќ жырлары мен толєаулары, тарихи кїйлерi де ґте зор јсер еттi.
“Ата кґрген оќ жонар” дегендей, Шоќанныѕ кґркемдiк танымыныѕ ќалыптасуына јкесi Шыѕєыстыѕ ыќпалы айрыќша болды. Шыѕєыс - ќырєыз - ќайсаќтардыѕ салт - дјстїрiн, тўрмыс - тiршiлiгiн, мiдениетiн, ґнерiн зерттеген орыс єалымдарымен, жазушыларымен байланыста болды оларєа ќажеттi материалдар жинауєа кјмкетестi. Мјселен, орыс георграфия ќоєамы Кеѕесiнiѕ ґтуiмен Шыѕєыс Ујлиев 1850 жылы ќырєыз - ќайсаќ ерлер киiм - кешегiнiѕ їлгiлерiн, Петербургте ґткен ориенталистердiѕ III конгресiне арнап экспонаттар (XVII - XVIII єасырлардаєы ќазаќтыѕ колґнер саласынан кездесетiн сирек заттар (барлыєы 41 зат) жiберген. Оныѕ iшiнде Ујлидiѕ жеке ґз бўйымдары: кѕмiстелген ер асыл тастан жасалєан бўйымдар, бiлтелi мылтыќ, кѕмiстелген былќары аспалы єылыш, Шыѕєыстыѕ баласы Жаєыптыѕ меншiктi бўйымдары (кѕмiс жѕген, жiбектен кестеленген мауыт заттар т.б.), маєы жасаєан єолґнер нўсєалары да болды. Зерттеушiлердiѕ ґтiнiшi бойынша халыќтыѕ ауызекi шыєармашылыєы нўсєаларын жинауєа атсалысєан. Мўныѕ бјрiн жїзеге асыруда бала Шоќанныѕ кјмегi де аз болмады. Мысалы, Шыѕєыс полковник М.В. Ладыженскийдiѕ ќазаќ халќыныѕ јлеѕ - жырларын, аѕыз - ертегiлерiн, бўрынєыдан єалєан сґздерiн хиссаларын, хиєаятттарын, маєал - мґтелдерiн жазып жiбергейсiз деген ґтiнiшiн орындау маќсатымен јйгiлi аєын - жыршыларды талай рет їйiне шаєырып, халыќтыѕ јлеѕ - жырлары мен аѕыздарын бала Шоќанєа жаздырып алып, Омбыєа жiберiп отырєан. Осындай їлаєатты iске Шоќанныѕ бала кезден араласуы ґз халќыныѕ мјдениетiн, јдебиетiн, ґнерiн ерте танып бкiлуiне себепкер болды, халыќ байлыєын кґзiнiѕ ќарашыєындай саєтауєа їйреттi, естiгенiн єаєаз бетiне тїсiре бiлу даєдысын ќалыптастырды, халыќтыѕ јмiрiн тереѕ, тиянаєты зерттеуге итермеледi.
Ш. Ујлiхановтыѕ орыс мјдениетi мен єылымыныѕ атаєты єайраткерлерiмен достыќы жґне олармен жаќын араласуы оныѕ аєартушылыќ ќызметi мен ќоєамдыќ, эстетикалыќ кґзќарасына дўрыс баєыт бердi. Ол шыєыстану єалымдары Г.н. Потанинмен, И. Березинмен, А.В. Василтевпен, А.Н. Бекетовпен т.б. достыќ ќарым - єатынаста болды. Оныѕ єылыми жўмысына П.П. Семенов Тянь - Шанский зор ыєылас кґрсеттi. Шоќан Ујлихановпен кґп жылдар бойы орыс жазушысы Ф.М. Достаевскийдiѕ де дос болєаны баршаєа белгiлi. Оєан куј - екi халыќтыѕ ўлы єалымдарыныѕ бiр - бiрiне жазєан хаттары.
Жоќарыда айтылєандардыѕ барлыєы Шоќан Ујлихановтыѕ дїниетанымдыќ, эстетикалыќ кґзќарасыныѕ ќалыптасуына ыќпал еткенiн, оныѕ ауызекi шыєармашылыќтыѕ тјрбиелiк мјнiн кезiнде дўрыс тїсiнгенiн, оєан тјрбие ќўралы ретiнде ќараєаннын кґрсетедi. Оныѕ “Егер Гомердiѕ поэтикалыќ аѕыздаулары, Геродоттыѕ естiп алып, жазып єалдырєан аѕыздары азды - кґптi тарихилыќ мјнге ие десек, егер јрбiр шала - пўла, єисынсыз аѕыз - јѕєiмелердiѕ ґзiнiѕ негiзiнде оєиєа мен шындыќ жатады, десек, ќазаќтардыѕ ўнамды жґне жїйдерi аѕыздауларында тарихи мјн болуы шѕбјсiз” - деген пiкiрдiѕ ґзi - ає халыќтыѕ ауызекi шыєармашылыєыныѕ єандай жаєдайда болмасын таныла, бiлетiнiне кјмiл сенгендiгiн байєатады.
Шоќан Ујлихановтыѕ бўл пiкiрi оныѕ зерттеу жўмыстарыныѕ ўзына бойына арєау болып отырады. Шоќанныѕ зерттеу јрекетiнiѕ басты маќсаты - ауызекi шыєармашылыќ арќылы халыќтыѕ јмiр жайлы ой - арманын, тiлегiн кґрсету, ўмытылып бара жатєан салт - дјстїрлерге кјѕiл аудару, оны халыќтыќ тјрбиенiѕ ќўралы, јдiстјсiлi ретiнде пайдаланєанын жґне оныѕ болашає ўрпаєтар тјрбиесiне де ќажет екенiн ескерту. “Ќалай дегенмен де јмiрдiѕ, ґз ќоєамыныѕ ўєымдары мен єатынастарыныѕ бейнесi ретiнде ќазаќтар поэзиясы ґте - мґте ќызыќты жґне кјѕiл аударатын кґптеген жаќтары бар” - деп атап кґрсетедi.
Шоќан шыєармаларыныѕ мазмўндылыєы, кґркемдiлiгi, ґз басыныѕ јмiрге деген азаматтыќ єўштарлыєы, ґз дјуiрiнiѕ јлеуметтiк жаєдайын жаќсы тїсiнiп, жан - жаќты талдай бiлетiн, байєампаздыќы мен пiкiрлерiнiѕ жандылыєы, наєтылыєы, жазєан таєырыбы саласынан тїсiнiгiнiѕ молдыќы таѕдандырады. “Болмасаѕ да ўќсап баќ” дегендей, оќырмандарын ґзiне баурайды, елiктiредi.
Шоќан Ујлиханов ауызекi шыєармашылыќ арќылы халыќтыѕ болмысєа деген эстетикалыќ кґзќарасын, талєамын, эстетикалыќ сезiмiн кґрсете бiлдi. Ол јсiресе 1856 жылы атаєты Жанає аєыннан естiп, жазып алєан “Ќозы Кјрпеш - Баян сўлу” эпосыныѕ поэтикалыќ кґркемдiк ерекшелiгiн жоќары баєалады. Шоќаныѕ айтуынша бўл тек ќазаќ халќыныѕ арасында єана тараєан жыр емес, кґптеген шыєыс халќыныѕ арасында да кеѕ танымал. Шоќанныѕ Жанаєтан жазып алєан нўсєасы јлi кїнге табыла єоймаєанымен, М.Јуезов бўл жырдыѕ басєа нўсєаларєа ќараєанда тѕпнўсєаєа жаќын екендiгi туралы кјѕiлге єонымды пiкiр айтќан. Эпостыѕ кай нўсєасында болмасын, халыќтыѕ ґткендегi јдет - ќўрпы, тўрмыс - салты, адамдардыѕ ґзара ќарым єатынастары, єайырымдылыќ пен жауыздыќ, екi жастыѕ бiр - бiрiне деген таза сїйiспеншiлiк жырєа єосылады. Шоќан бўдан басєа да эпикалыќ аѕыздарды (“Ер Кјкше”, “Орає”,“Едiге”) жазып алды. Эпостардаєы бiр ерекшелiк - “јлендерi домбыраныѕ, єобыздыѕ, ым мен дене єимылдарыныѕ сїйемелдеуiмен айтылып, ел арасына тарайды, кейбiр јлеїшi - аєын ґз тарапынан сол јлеѕге кiрiспе жґне єорытынды сґз єосып отырады.” Бўл тыѕдаушыларєа естiген јлеѕдерiн јсерлi тўрєыда єабылдауына, кґркемдiк талєамыныѕ жетiлуiне јсер етедi, ўзає орындалатын јлеѕнiѕ мазмўнын тез меѕгеруге, дўрыс тїсiнуге јкмектеседi.
Шоќан Ујлиханов сонымен бiрге шебер манасшыныѕ орындауында “Манас” дастанын естiп, кґпшiлiк (жасы - кґрiсi, їлкен - кiшiсi) єалай эстетикалыќ лґззат алєанын айтып ґтедi. Шебер манасшылардыѕ јѕгiмелерi тыѕдаушыларын ќызыќтырєаны сонша, бiрi де аяєына дейiн кетпейдi, тiптi “Манасты” аяєына дейiн тыѕдау їшiн тѕнiѕiз де жетпейдi дейдi. Олай болатын себебi, “Манас” - бiр кезеѕге жґне бiр адамныѕ - Манас батырдыѕ тјѕiрегiне топтастырылєан барша халыќ ертегiлерiнiѕ, хиќаялары мен аѕыздарыныѕ, георграфияы жґне салт - сана, јдет - ќўрып жґнiндегi тїсiнiктерiнiѕ энциклопедиялыќ жинаєы. “Манас” –бѕтiн бiр халыќтыѕ шыєармасы, соныѕ кґп жылдыќ шыєармашылыєыныѕ жемiсi –дала Илиядасы десе де болєандай.
Шоќан “Манас” эпосыныѕ шешушi, ґзектi бiр тўсы - “Кјкетай ханныѕ јлiмi жґне оныѕ асын” жазып алды. … Єалымныѕ осы бiр, нає осы бiр їзiктi дјл сезiнiп жазып алуын, одан орыс тiлiне аударып, јсемдiк мјдениеттi ауызша - аєындыќ дјстїрдiѕ еѕ озыє їлгiсi “Манас” эпосын таныстыруын ўлылыќтыѕ єай єыры деп баєаласає екен? ” - деп баєа бередi Ш. Айтматов.
Бўл Шоќан еѕбегiнiѕ єай дјуiрде болмасын ґзiнiѕ єўндылыєын жоймайтыныѕ, јрєашан халыќтыѕ жеткiншектер, тјрбиесiнiѕ игiлiгi їшiн ќызмет ететiн дјлелдейдi.
Жазып алєан “Кјкетайдыѕ асы” –бїгiнгi кезде, халыќтыќ педагогикаєа аса назар аударылып тўрєан уаєытта ќырєыз, ќазаќ балаларыныѕ адамгершiлiк - эстетикалыќ тјрбиесiне ґзiнiѕ тарихи шыншылдыќымен, мазмўндылыєымен (халыќтыѕ јлеуметтiк тiршiлiгi, рухани кґзќарасы, јлiктi жерлеу, еске тїсiру, ас беру, јлген адамныѕ јсиетiн орындау - аруаєты сылау т.б.) таптырмайтын їлгi. Оны мына бiр їзiндiден - ає байєау єиын емес.
Шоќан ауыз јдебиетi їлгiлерiнiѕ iшiнде эстетикалыќ тјрбиенiѕ таптырмас ќўралы –ертегiлер жайлы єўнды пiкiрлер айтады. Ертегiлердiѕ мазмўныныѕ бай екенiн ескертедi, ондаєы батыр, жезтырнає, алып секiлдi кґптеген кейiпкерлердi кґрсету арќылы адам баласыныѕ жаќымды - жаќымсыз моральдыќ єасиеттерiн (кiшiпейiлдiлiк, јдiлеттiлiк, шыншылдыќ, iзеттiлiк, инабаттылыќ, єайырымдылыќ - єайырымсыздыќ, зўлымдыќ т.б.) ажырата бiлуге, јдемiлiктi сезiне, єабылдап - тани бiлуге шаєырады. Маєал - мґтелдерi жинаєтау арќылы халыќтыѕ балалар мен жастар тјрбиесiнiѕ јлеуметтiк - тарихи тјжiрибесiн јсерлi кґрсете бiлдi. “Оѕтїстiк Сiбiр губернияларыныѕ тарихына аѕќармалар”, “XVIII єасыр батырлары туралы тарихи аѕыз - јѕгiмелер” деген еѕбектерiнде ќазаќ халќыныѕ тарихи аѕыз - јѕгiмелерiнiѕ мјнiне тоєталады, тарихта болєан батырлардыѕ, белгiлi хандар мен билердiѕ iсiн, јмiрiн јѕгiмелейдi, єызєылыќты деректер келтiредi (Абылай, Бјгенбай, Жантай, сырымбет, Жјнiбек, Байєозы, Оразымбет, Елшiбек, Малайсары, Баян т.б.). Шоќанныѕ бўл аѕыз - јѕгiмелерi ґзiнiѕ мазмўндылыєымен, єылымилыєымен тартымды. Шоќанныѕ маќсаты болашає ўрпаєєа халыќтыѕ ґткендегi јмiрiнiѕ аєиєатын толыєырає, теренiрек тїсiндiруге кјмектесу, кґрнектi адамдардыѕ iсрекетiмен таныстыру, мјдени мјнiн ашып кґрсету.
ЌАЗАЌТЫЅ ХАЛЫЌТЫЌ ПЕДАГОГИКАСЫН ПАЙДАЛАНУДЫЅ ЎЙЫМДАСТЫРУ–ЈДIСТЕМЕЛIК НЕГIЗДЕРI
Халыќтыѕ рухани дамуыныѕ ќайта јркендеуi 80 - жылдардыѕ аяєында жан –жаќты сипат ала бастады. Саяси, мјдени јмiрде, дјстїр - салтта ўлттыќ нышандар орын алды. Јсiресе, тiлiн, дiнiн ўмыта бастаєан жас ўрпаєєа ўлттыќ тјлiм - тјрбие берудiѕ ќажеттiлiгi ерекше сезiлдi. Жеткiншектердiѕ болашаєын ойлаєан ќазаќ зиялылары, ўстаздар єауымы жастарда халыќтыѕ ежелден келе жатєан їлгi јнегесi бойынша тјрбиелеуге бет бўра бастады. Тјрбиенiѕ єайнар кґзi - халыќтыќ педагогикаєа деген жўртшылыќтыѕ ынта - назары кїйшейдi. Ќазаќ єауымыныѕ ана тiлiмiздегi бiлiм ошаєтары мен тјрбие орындарына деген сўранысы барєан сайын арта тїстi.
Осыныѕ нґтижесiнде, егер 1988/89 оќу жылы Алматыда небары їш ќазаќ мектебi жўмыс iстеп, онда 3012 бала тјрбиелей алса, 1992 жылы ўлттыќ бiлiм ошаєыныѕ саны 15 - ке артып, 25 аралас мектепте 15714 ќазаќ баласы оќыды. Сонымен бiрге басєа ўлт балаларыныѕ да ќазаќ мектептерiнде оќып, бiлiм алуларына єойлады мѕмкiндiктер жасалєан.
Осы жылы жаѕадан ќатарєа єосылєан 159, 143 - мектептер ґз шјкiрттерiн єабылдаса, 140, 141, 145 мектептер жана жайєа єоныс аударып, їлкен ќуанышќа бґлiндi.
Осындай ґзгерiстер мен талантарды ескере отырып, јкiметтiн єаулысы мен Тiл туралы заѕыныѕ негiзiнде Ќазаќстан Республикасы Бiлiм министiрлiгiнiѕ 1989 жылєы 28 - тамыздаєы N 617 бўрыєына сјйкес ќўрылєан Уаєытша єылыми - зерттеу ўжымы жалпы бiлiм беретiн ќазаќ орта мектебiнiѕ тўжырымдамасын жасаєан болатын. Ол тўжырымдамада мектептi жаѕартудыѕ кјкейкестi баєдарламаларына (оны ўлттыќ жґне дїниежїзiлiк јркениеттiѕ диалектикалыќ бiрлiгiн саєтай отырып дамытуєа, демократияландыруєа, iзгiлендiруге), сондай - є мектептiѕ ўлттыќ мјдени жасампаздыќ ќызметiн єалпына келтiруге негiзделген.
Бўл ќўжат министрлiктiѕ 1991 жылєы 14 ќарашада болып ґткен алєасында ќаралып, бекiтiлдi. Тўжырымдаманы жїзеге асыру тез арада єолєа алынды. 1990 жылы Бiлiм министурлiгiн алєашєы “Ќазаќ мектептерi мен мектепке дейiнгi балалар мекемелерiнде имандылыќ - эстетикалыќ тјрбие берудiѕ кешендi баєдарламасы” жасалды. Бўл баєдарлама ўлттыќ кґркем мјдениет, эстетика, музыка, бейнелеу жґне халыќтыќ јсемдiк єолданбалы ґнер жґнiнде бiлiм берудi ґзiнiѕ маќсаты еткен балабаєшадан бастап бiлiм берудiѕ барлыќ циклiне арналєан. Баєдарлама мектепте, мектепке дейiнгi жґне мектептен тыс мекемелерде имандылыќ - эстетикалыќ тјлiм - тјрбие жїйесiн - ўлттыќ ерекшелiктердi, баланыѕ јсiп - жетiлетiн ортасындаєы хал - ахуалды ескере отырып ќайта ќўруєа, отбасы мен мектептiѕ арасындаєы ынтымаєтастыќты ныєатуєа, баланыѕ бойында имандылыќ, iзгiлiк, сезiмталдыќ єасиеттердi ќалыптастыруєа, оныѕ болмасы мен бiлiктiлiгiнiѕ арасынла диалетикалыќ їйлесiм болуын єамтамасыз етуге баєытталды.
Мектепке дейiнгi балалар мекемелерiндегi имандылыќ, iзiгiлiк, эстетикалыќ тјрбие баланыѕ сезiмталдыќын оятып, оныѕ бойында эстетикалыќ маєлўматтарды ќалыптастырып, музыкаєа, сурет салуєа, сґз сырына ѕѕiлуге, таєпає оќуєа, ертегi єабiлетiн дамыта бастауєа, айналадаєы ортаєа, оныѕ јр тїрлi ќўбылыстарына кґзќарасын орныєтыруєа баєытталды.
Мектептегi имандылыќ - эстетикалыќ баєыттаєы сабаєтар (мґнерлеп сјйлеу жґне шешендiк, јулеттiк тўрмыс, мiнез - єўлыќ жґне јдеп, јн - кїй, бейнелеу, єолґнер, ќазаќ биi,ырєаєты гимнастика) оќушыныѕ јсемдiк сезiмiн, бейнелi ойлау єабiлетiн, жалпы адамгершiлiк єасиеттерiн ќалыптастыруды кґздейдi.
Баєдарламаныѕ негiзгi маќсаты –оќушыны мґнерлеп сјйлеуге, шешендiкке даєдыландыру, ўлттыќ јдепке, ќазаќша, јн салып, би билеуге їйрету, бейнелеу ґнерiн, єолґнердi єастерлеуге даєдыландыру. Демек, баєдарма оќушыныѕ бойынша ґнердiѕ мјнi мен алатын орынын,оны єабылдау деѕгейiн дамыта отырып, туєан еленiѕ халыќыныѕ ўлттыќ дјстїрлерiне, мјдениетiне деген патриоттыќ сезiмiн ќалыптастыруєа жан - жаќты педагогикалыќ жаєдай жасауєа кјмектеседi.
Баєдарлама жергiлiктi ерекшелiктер мен мѕмкiндiктердi ескере отырып, оќушыны iскерлiкке баулауєа, сјндiк - єолданбалы туындылар жасау єабiлеттiн дамытуєа бїкiл јлемдiк мјдениетпен, бейнелеу ґнерi ўлыстарды ґнерiмен, таныстыру арќылы оныѕ жалпы бiлiмiн, ой јрiсiн, эстетикалыќ кґзќарасын, талєамын тереѕдет тїсуге ыќпалын тигiзедi.
Баєдарламада оќу жоспарыныѕ сабає кестесi берiлген. Имандылыќ - эстетикалыќ тјрбиенi жетiлдiруге байланысты ќызыќты - ќызыќты ўсыныстар мен жаѕа баєыттар кґрсетiлген перспективалыќ мiндеттер єойылєан.
Оєушыныѕ бос уаєытын дўрыс пайдалану жаєдайда ескерiлген. Бўл салада баєдармала мектептен тыс мекемелерде мынадай їйiрмелердi ўйымдастыруды ўсынады: ќазаќша би, халыќ јуендер, жыршылык, терме айтыс ґнерi, халыќ аспаптар оркестрi (ансамбль), јуесєой студиялар, халыќ ойындары эстетикалыќ дїниежїзiлiк мјдениет клубы. Ќазаќстанныѕ эстетикалыќ жґне кґркемдiк мјдениет клубы, кјне жґне єазiргi сјулет ґнерi клубы, јлеуметтiк жґне халыќтыќ дјстїр клубы, тўрмыс ќўру жґне жыныстыќ тјрбие клубы.
Баєдарламада сондай - аќ ќазаќ халќыныѕ єасырлап бойы ќалыптасќан отбасы тјрбиесi дјстїрлерiне де кјѕiл бґлiнген.
Осы аталєан халыќтыќ педагогика принциптерi негiзiнде жаѕа оќу баєдарламалары мен оќулыќтар жасау жґнiнде эксперименттiк зертеу жўмыстарын жѕргiзу їшiн уаєытша єылыми - зерртеу ўжымдары ќўрылды. Айналасы бiр - екi жылдын арасында бўл мјселе ґзiнiѕ шешiмiн таба бастады 1990 - 1991 жылдары балабаєшадаєы балалар їшiн ќазаќтыѕ єолданбалы ґнерi (авторлары Б. Байжiгiтов, Г. Старченко), музыка (Д.Е. Ерєалиева басќарєан топ), бейнелеу ґнерiн (Левченко Т. Дамытуєа байланысты баєдарламалар, јдiстемелiк оќу ќўралдары жарыє кґрдi.
Кешендi баєдарламадаєы негiзгi баєыттар бойынша мектеп оќушыларына арналып бiрнеше баламалы баєдарламалар жасалды.
Бўл жерде бейнелеу жґне сјндiк - єолданбалы ґнерi пјнi саласынан Ў. Ибрагимовтыѕ (1 - 4 сынып), Ќамаков, Јмiрєазин, Балкеновтыѕ (1 - 7 сынып) еѕбектерiн атауєа болады, олар ґзiндiк ерекшелiгiмен кґзге тїседi.
Мысалы, Ќамаєовтыѕ баєдарламасыныѕ бўрынєы баєдарламаларєа ќараєанда ерекшелiгi - оќу, тјрбие жўмыстарында халыќтыќ педагогика їлгiлерiн кеѕiнен пайдалану кґзделедi. Баєдарламанын мазмўны мынадай негiзгi оќу - тјрбиелiк мiндеттердi орындауєа баєыталєан.
Автордыѕ айтуынша, бейнелеу жґне сјндiк - єолданбалы
ґнердiѕ барлыќ єыр - сырын оќушылардыѕ эстетикалыќ мјнде тануы мен кґркемдiк бейнелеу жўмыстарыныѕ ґзара бiрлестiгiнен, кґркемдiк бiлiм негiздерiнiѕ сапалылыєын, эстетикалыќ тјрбиесiѕ сапалылыєын, оќушылардыѕ рухани дамуына јсерлi ыќпал ететiн принциптердiѕ бiрiн кґруге болады.
Осы жылдары халыќтыќ педагогика негiзiнде жасалєан
“Елiм - ай” атты 1 - сыныпєа арналєан јн - кїй пјнiнiѕ баєдарламасы да дїниеге келдi. Оныѕ авторлары Ќазаќстыѕ Абай атындаєы Мемелекеттiк педагогикалыќ университеттiнiѕ оќушылары (М. Балтабаев, С. Ўзаєбаева, Т. Ќышєашбаев, М. Быковских, Б. Јлмўхамбетов, К.Г. Жолымбетова).
Бўл баєдарламаныѕ ерекшiлiгi - халќымыздыѕ єанына сiѕiп, бойына дарыєан ґнер тїрлерi: јн, кїй, ою - јрнектер, би єимылдары, ўлттыќ ойн тїрлерi, ауыз јдебиетi їлгiлерi (маєал - мґтелдер, жаѕылтпаштар, ертегiлер, жўмбаєтар, аѕыз - јѕгiмелер т.б.) жґне домбырада ойнау машыєтары берiлген. Тоєсан таєырыптарыныѕ аттары да: 1 тоєсан –“Сарыарєа”, 2 тоєсан - “Аєєу”, 3 тоєсан –“Тўлпар”, 4 тоєсан –“Достыќ”, ўлттыќ ерекшелiктерден туындайды.
Баєдарлама мектеп мўєалiмдерiнен жан - жаќты iзденiстi талап етедi. Оныѕ єиыншылыєы да, ќызыќтыќы да мiне осында.
1992/93 оќу жылында баєдарлама Республиканыѕ 46 ќазаќ мектебiнде эскперименттiк тўрєыда жїзеге асырылды. ґзiндiк ерекшелiгiмен, жаѕа баєытымен кґпшiлiк мўєалiмдердiѕ кјѕiлiнен шыєуда.
Осы жылдар Ќазаќтыѕ єыздар педагогика институтыныѕ кафедра меѕгерушiсi, доцент Р. Жјрдемалиеваныѕ басќаруымен музыкалыќ тјрбие беру тўжырымдамалары дайындалып, талќыланды. Бiрiншi рет ґнер мектебi туралы ереже жасалды. 1991 жылдан музыка мектептерiнiѕ барлыєы жаѕа оќу жоспарларымен жўмыс iстеуге кјштi. Кјбiнде ќазаќ халыќ аспаптары жас јншi, жас кїйшi бґлiмдерi ашылды.
Шоќан Ујлиханов ауызекi шыєармашылыќ арќылы халыќтыѕ болмысєа деген эстетикалыќ кґзќарасын, талєамын, эстетикалыќ сезiмiн кґрсете бiлдi. Ол јсiресе 1856 жылы атаєты Жанає аєыннан естiп, жазып алєан “Ќозы Кјрпеш - Баян сўлу” эпосыныѕ поэтикалыќ кґркемдiк ерекшелiгiн жоќары баєалады. Шоќаныѕ айтуынша бўл тек ќазаќ халќыныѕ арасында єана тараєан жыр емес, кґптеген шыєыс халќыныѕ арасында да кеѕ танымал. Шоќанныѕ Жанаєтан жазып алєан нўсєасы јлi кїнге табыла єоймаєанымен, М.Јуезов бўл жырдыѕ басєа нўсєаларєа ќараєанда тѕпнўсєаєа жаќын екендiгi туралы кјѕiлге єонымды пiкiр айтќан. Эпостыѕ кай нўсєасында болмасын, халыќтыѕ ґткендегi јдет - ќўрпы, тўрмыс - салты, адамдардыѕ ґзара ќарым єатынастары, єайырымдылыќ пен жауыздыќ, екi жастыѕ бiр - бiрiне деген таза сїйiспеншiлiк жырєа єосылады. Шоќан бўдан басєа да эпикалыќ аѕыздарды (“Ер Кјкше”, “Орає”,“Едiге”) жазып алды. Эпостардаєы бiр ерекшелiк - “јлендерi домбыраныѕ, єобыздыѕ, ым мен дене єимылдарыныѕ сїйемелдеуiмен айтылып, ел арасына тарайды, кейбiр јлеїшi - аєын ґз тарапынан сол јлеѕге кiрiспе жґне єорытынды сґз єосып отырады.” Бўл тыѕдаушыларєа естiген јлеѕдерiн јсерлi тўрєыда єабылдауына, кґркемдiк талєамыныѕ жетiлуiне јсер етедi, ўзає орындалатын јлеѕнiѕ мазмўнын тез меѕгеруге, дўрыс тїсiнуге јкмектеседi.
Шоќан Ујлиханов сонымен бiрге шебер манасшыныѕ орындауында “Манас” дастанын естiп, кґпшiлiк (жасы - кґрiсi, їлкен - кiшiсi) єалай эстетикалыќ лґззат алєанын айтып ґтедi. Шебер манасшылардыѕ јѕгiмелерi тыѕдаушыларын ќызыќтырєаны сонша, бiрi де аяєына дейiн кетпейдi, тiптi “Манасты” аяєына дейiн тыѕдау їшiн тѕнiѕiз де жетпейдi дейдi. Олай болатын себебi, “Манас” - бiр кезеѕге жґне бiр адамныѕ - Манас батырдыѕ тјѕiрегiне топтастырылєан барша халыќ ертегiлерiнiѕ, хиќаялары мен аѕыздарыныѕ, георграфияы жґне салт - сана, јдет - ќўрып жґнiндегi тїсiнiктерiнiѕ энциклопедиялыќ жинаєы. “Манас” –бѕтiн бiр халыќтыѕ шыєармасы, соныѕ кґп жылдыќ шыєармашылыєыныѕ жемiсi –дала Илиядасы десе де болєандай.
Шоќан “Манас” эпосыныѕ шешушi, ґзектi бiр тўсы - “Кјкетай ханныѕ јлiмi жґне оныѕ асын” жазып алды. … Єалымныѕ осы бiр, нає осы бiр їзiктi дјл сезiнiп жазып алуын, одан орыс тiлiне аударып, јсемдiк мјдениеттi ауызша - аєындыќ дјстїрдiѕ еѕ озыє їлгiсi “Манас” эпосын таныстыруын ўлылыќтыѕ єай єыры деп баєаласає екен? ” - деп баєа бередi Ш. Айтматов.
Бўл Шоќан еѕбегiнiѕ єай дјуiрде болмасын ґзiнiѕ єўндылыєын жоймайтыныѕ, јрєашан халыќтыѕ жеткiншектер, тјрбиесiнiѕ игiлiгi їшiн ќызмет ететiн дјлелдейдi.
Жазып алєан “Кјкетайдыѕ асы” –бїгiнгi кезде, халыќтыќ педагогикаєа аса назар аударылып тўрєан уаєытта ќырєыз, ќазаќ балаларыныѕ адамгершiлiк - эстетикалыќ тјрбиесiне ґзiнiѕ тарихи шыншылдыќымен, мазмўндылыєымен (халыќтыѕ јлеуметтiк тiршiлiгi, рухани кґзќарасы, јлiктi жерлеу, еске тїсiру, ас беру, јлген адамныѕ јсиетiн орындау - аруаєты сылау т.б.) таптырмайтын їлгi. Оны мына бiр їзiндiден - ає байєау єиын емес.
Шоќан ауыз јдебиетi їлгiлерiнiѕ iшiнде эстетикалыќ тјрбиенiѕ таптырмас ќўралы –ертегiлер жайлы єўнды пiкiрлер айтады. Ертегiлердiѕ мазмўныныѕ бай екенiн ескертедi, ондаєы батыр, жезтырнає, алып секiлдi кґптеген кейiпкерлердi кґрсету арќылы адам баласыныѕ жаќымды - жаќымсыз моральдыќ єасиеттерiн (кiшiпейiлдiлiк, јдiлеттiлiк, шыншылдыќ, iзеттiлiк, инабаттылыќ, єайырымдылыќ - єайырымсыздыќ, зўлымдыќ т.б.) ажырата бiлуге, јдемiлiктi сезiне, єабылдап - тани бiлуге шаєырады. Маєал - мґтелдерi жинаєтау арќылы халыќтыѕ балалар мен жастар тјрбиесiнiѕ јлеуметтiк - тарихи тјжiрибесiн јсерлi кґрсете бiлдi. “Оѕтїстiк Сiбiр губернияларыныѕ тарихына аѕќармалар”, “XVIII єасыр батырлары туралы тарихи аѕыз - јѕгiмелер” деген еѕбектерiнде ќазаќ халќыныѕ тарихи аѕыз - јѕгiмелерiнiѕ мјнiне тоєталады, тарихта болєан батырлардыѕ, белгiлi хандар мен билердiѕ iсiн, јмiрiн јѕгiмелейдi, єызєылыќты деректер келтiредi (Абылай, Бјгенбай, Жантай, сырымбет, Жјнiбек, Байєозы, Оразымбет, Елшiбек, Малайсары, Баян т.б.). Шоќанныѕ бўл аѕыз - јѕгiмелерi ґзiнiѕ мазмўндылыєымен, єылымилыєымен тартымды. Шоќанныѕ маќсаты болашає ўрпаєєа халыќтыѕ ґткендегi јмiрiнiѕ аєиєатын толыєырає, теренiрек тїсiндiруге кјмектесу, кґрнектi адамдардыѕ iсрекетiмен таныстыру, мјдени мјнiн ашып кґрсету.
Кешендi баєдарламада мектептен тыс мекемелердегi имандылыќ - эстетикалыќ тјлiм - тјрбиеге байланысты єойылєан мiндеттердiѕ бiразы шешiмiн тапты десе болады. Атап айтсає, Ќызылорда облысында ќўрылєан жас термешiлер мектептерiнiѕ iс - тјжiрибелерi жинаєталып басылым кґрдi. Министрлiк тарапынан жас музыканттар байєауы, жас суретшiлер кґрмелерi, Ќазаќ теледидарымен бiрлесiн “Јншi балапан”, республикалыќ музыка ќоєамымен бiрлесiп “Iзбасарлар” концертiн ўйымдастыру жаќсы јдетке айналды.
Бѕгiнгi кїнде бiздер жасаєан (С. Ўзаєбаева, Ў. Асанова) “айтыс” класыныѕ эксперименттiк баєдарламасын Талдыќорєан, Шыєыс Ќазаќстан, Ќызылорда облыстарыныѕ ќазаќ мектептерi негiзге аалып жўр. Бўл туралы осы тараудыѕ їшiншi бґлiмiнде баяндалады.
Облыстарда оќушылар арасында “Сиєырлы єазан”, “Жiгiт сўлтаны”, “Ќыз сыны” атты жарыстардыѕ ґткiзiлуi ўлтымыздыѕ ўмытылып бара жатєан јдет - ќўрпы мен салт - дјстїрiн жандандыруєа ыќпалын тигiзуде.
Сонымен Бiлiм министрлiгiнiн кешендi баєдарламасына жасалєан талдау баєдарламада кґптеген мјселелердiѕ дўрыс шешiм тапєанын кґрсетiп бердi. Аз мерзiмiнiѕ iшiнде осындай жетiстiкке жету їлкен жўмыстыѕ нґтижесi екенi белгiлi.
Осы жылдары ќазаќ мектемтерiнiѕ єоѕiлiнен шыєєан бiр жай: профессор, педагогика єылымдарыныѕ докторы Ќ.Б. Жарыєбаев пен педагогтика єылымдарыныѕ кандидаты С. Ќалиевтiѕ Х - ХI сыныптарында факультативтiк сабаєтар есебiнен ґтiлетiн (аптасыга 2 саєат арналып жасалєан) “Ќазаќтыѕ тјлiм - тјрбие тарихы” курсыныѕ баєдарлама жобасын республика мўєалiмдерiнiѕ талќысына ўсынды.
Баєдарламаныѕ маќсаты –VI єасырдаєы Орхон - Енисей жазуынан, ќазаќтыѕ халыќтыќ педагогикасынан (салт - сана, јдет - ќўрып, дјстїр тарихтинана, ўлттыќ ґнер мен ауыз јдебиетi їлгiлерiнен) бастап, орта єасыр єўламаларыныѕ (Ј. Фараби, Ж. Баласаєўн, М. Ќашќари т.б.). алтын орда дјуiрi оќымыстыларыныѕ (С. Сари, Ќ. Жалайыри т.б.), XVI - XIX є.є. јмiр сѕрген аєын - жыраулардыѕ (Асанєайєы, Ќазтїрєан, Шалкиiз т.б.), сондай - аќ ХIХ є. 2 жартысында јмiр сѕрген ќазаќтыѕ демократ - аєартушы ўлдары (Шоќан, Ыбырай, Абай) мен демократ аєындарыныѕ (С. Торайєыров, М. Сералин, С. Дјнетаев т.б.) педагогикалыќ ой - пiкiрiдерiнен бiршама мўєлўмат беру арќылы тјрбие тарихымен таныстыру.
Сондай - ає курста XVII - XX єасында Ќазаќстан даласында болып, ќазаќ халќыныѕ салт - санасы, јдет - ќўрпы, тўрмыс - тiршiлiгi, јдебиетi мен мјдениетi жайында зерттеу еѕбектерiн жазып, келелi ой - пiкiрлер айтќан орыс - батыс саяхатшы - єалымдары туралы маєлўмат берiлдi. Ўлт мјдениетi жґнiнде єылыми еѕбектер жазєан педагог - єалымдар еѕбектерi де сґз болады.
Курсты ґткiзуде кґзделетiн маќсат орта мектептi оќып бiтiрушi жастарды елiмiздiѕ ґткендiгi мјдени мўрасынан хабардар ету, оларды халќымыз єасырлар бойы дјрiптеп келген ўлттыќ ґнер мен мјдениетiнiѕ єадiр - єасиетiн, маѕызы мен тјрбиелiк мјнiн тереѕ тїсiнiп, жан - жѕрегiмен тебiренiп сезiнетiндей етiп тјрбиелеу.
Дегенмен баєдарламада кейбiр олєылыќтар да жоє емес. Мјселен, тјрбиенiѕ јдiстемелiк негiзiне аныєтама бўрынєыша берiлген (маркстiк - лениндiк iлiм); таєырыптардыѕ мазмўны (2,5) жїйелi ой байланысын ќажет етедi.
Ќазаќстан Республикасыныѕ Бiлiм министрлiгi жанындаєы психологиялыќ јдебиеттердi ќазаќ тiлiнде шыєаруєа жјрдемдесетiн сарапшылар тобыныѕ мјжiлiсiнде талќыланып, маєўлдаєан (1991 жылєы 15 - ќараша, N 7 хаттама) “Јдеп жґне психология” 5, атты дјрiстiѕ баєдарламасыныѕ жобасы (авторлары: профессор Ќ. Жарыќбаев) 1,2 - таєырып жґне 5 - таєырыптыѕ кейбiр бґлiктерi; профессор Х. Арєынбаев (3 - таєырып); доцент Ј. Табылдиев (4 - таєырып) жґне 5 - таєырыптыѕ кейбiр тараулары їлкен iздемпаздыќты кґрсетедi.
Пјннiѕ негiзгi маќсаты - ўлттыќ тјлiм - тјрбиесiмен јдет - ќўрып, салт - дјстїрлердiѕ iзгi бастауы отбасыынан, жан ўядан (“Ўяда не кґрсеѕ, ўшєанда соны аласыѕ”) бастау алатындыќына єазiргi жас ўрпаєтыѕ кјшiн жеткiзу, соєан иландырып, баєыттау, яєни ўлттыѕ кїнделiктi јмiрлiк тыныш тiршiлiгiне ендiру. Ќазiргi кезеѕнiѕ ерекшелiгiне орай отбасы тјрбиесiнiѕ сан тїрлi єырлапыныѕ бар екендiгi, оныѕ ќоєамдыќ - јлеуеметтiк, физиология - гигиеналыќ, тјлiми - психологиялыќ, шаруашылыќ мјселелерiмен байланысып жататынын аныєтау.
Таєы бiр кјѕiл аударатын жай - Ќазаќстан Республикасыныѕ дербес мемлекет мјртебесiне ие болуын, Тiл туралы, Бiлiм беру туралы Заѕдарыныѕ єабылдануына байланысты алєашєы дайындалєан ќазаќ мектебiнiѕ тўжырымдамасы негiзiнде Ќазаќстан Республикасындаєы барлыќ жалпы бiлiм беретiн ўлттыќ - мектептерге арналєан ортає тўжырымдама жасалды. ґѕделiп, толыќтырылєан осынау тўжырымдама уаєытша єылыми - зерттеу ўжымы јкiлдерi, педагог - єалымдар, тјжiрибелi ўстаздар єауымы єатысєан министрлiк мјжiлiстерiнде талќыланып, маєўлданды.6
Онда жалпы бiлiм беретiн мектептiѕ проблемалары, маќсат - мiндетi еѕ ќызметi, ќўрылымы мен тїрлерi ќаралады, тўжырымдаманы жїзеге асырудыѕ негiзгi жолдар мен шешушi шарттары кґрсетiледi.
Мектептiѕ басты маќсаты - жас ўрпаєты ўлттыќ игiлiктер мен адамзат мјдени мўрасыныѕ сабаєтастыќын саєтай отырып оќыту, тјрбиелеу жґне јрбiрiн жеке тўлєа деп санап, оныѕ жа - жаќты дамуына мѕмкiндiк жасау. Мўны жїзеге асыруда єазiргi ўлттыќ мектептер, оныѕ iшiнде ґзiнiѕ ўлттыќ сипатынан айырыла бастаєан ќазаќ мектебi мемелекет пен ќоєам тарапынан ерекше єамєорлыќты ќажет етедi.
Халыќтыќ педагогиканы жїзеге асыруда педагогикалыќ оќу орындары бiраз нґтижелерге жетуде.
Ќазаќстан Республикасы Бiлiм министрлiгiѕ 1991 жылєы 19 - желтоєсандаєы N 16/5 ќарары бойынша халыќтыќ педагогика, Ќазаќстандаєы педагогикалыќ ойпiкiрдiѕ ќалыптасып, даму тарихы педагогикалыќ инстиутттар мен педагогикалыќ колледждерде арнайы пјн ретiнде (“Ќазаќ халыќыныѕ этнопедагогикасы”, “Ќазаќтыѕ халыќтыќ педагогикасы”, “Ќазаќ халќыныѕ салт - дјстїрлерi” т.б. атпен) еѕгiзiле бастады. Арнайы баєдарламалар да жарыє кґруде. Мысалы, К. Оразбекова мен Б.Н. Нарбаевтыѕ “Ата дјстїрлi - јден, болашає игiлiгi” оќулыєын халыќтыќ педагогикаєа єосылєан сѕбелi їлес деп баєалауєа болады.
Жамбыл педагогикалыќ институтыныѕ доцентi Ќ. Бјлеевтiѕ “Ќазаќ халќыныѕ этнопедагогикасы”7 атты баєдарласы да педагогикалыќ оќу орындарыныѕ оќытушылары мен студенттерiнiѕ коѕiлiнен шыєуда. Осы баєытта Ќазаќстан Республикасы Бiлiм министрлiгiнiѕ тапсыруымен 1993жылы профессор Ќ.Б. Жарыєбаев пен доцент С. Ќалиевтыѕ ќўрастыруымен пединститут студенттерi мен мектептiѕ мўєалымдерiне арналєан “Ќазаќтыѕ тјлiмдiк ой - пiкiрлерi антологиясы” (кјлемi 30 бт.т “Рауан” баспасынан) жґне пединститут студенттерiне оќу ќўралы ретiнде “ќазаќ тјлiмiнiѕ тарихы 20 б.т. “Университет” баспасынан) атты еѕбектерi, орта мектептiѕ VIII - IХ сынып оќушыларына арналєан “Ќазаќтыѕ салт - дјстїрi” атты оќу ќўралы (авторлары: С. Ќалиев, М. Оразаев, М. Смаилова, кјлемi –б.т.) тўѕєыш рет шыєып отыр
жылєы ќараша айыныѕ ортасында Ј. Фараби атындаєы Ќазаќ мемелекеттiк университетiнде ќоєамдыќ негiзiнде ўлттыќ јнеге тјлiмдi жолєа єоюды жґне оны ќалыптастыруды маќсат еткен ассоциацияныѕ ќўрылуы да їлкен iстiѕ бастамасы болды (тјрагасы профессор Ќ.Б. Жарыєбаев). Бўл орталыќ ўлттыќ јнеге - тјлiмге байланысты оќулыќтар шыєаруєа жґне арнаулы дјрiстер ґзiрлеуге єатысып єозєаушылыќ iс - јрекеттер кґрсеттi. Республикасныѕ барлыќ педагогикалыќ жоќары оќу орындарында 1992 жылдан этнопедагогикає кафедрасыныѕ (ЌазМЎI - да 1991ж.) ашыла бастуы болашає мўєалiмдерге халыќтыќ педагогикадан жан - жаќты тереѕ бiлiм алуына кјмегi тигiзбекшi.
Халыќтыќ педагогика сондай - аќ республикалыќ, аудандыќ, єалалыќ педагогикалыќ окулардыѕ ґзектi мјселесiнiѕ бiрi болып отыр. Ќайбiр педагогикалыќ оќушыларда болмасын, мўєалiмдер јдiстемешiлер, єалымдар, педагогикалыќ оќу орындарыныѕ оќытушылары, халыќ агарту орындарыныѕ басшылары, Республикалыќ Бiлiм министрлiгiнiѕ жауапты ќызметкерлерi ґз iс - тјжiрибелерiн ортаєа салады, ой - пiкiрлерiмен бґлiседi, ќызыќты ўсыныстар айтады.
Мысалы, Ќаскелеѕ єаласында - ґткен ХХV республикалыќ педоќуларда жеткiншектерге эстетикалыќ тјрбие берудi, ґнер јлемiне баулуды жґне оларєа жергiлiктi ўлттыѕ тiлiн меѕгерудi жолєа койып отырєан Ќараєанды єаласындаєы 97 - эксперименттiк гимназия басшыларыныѕ iс - тјжiрибесi ґзектi мјселелердi шешудегi iскерлiк јрекеттерi јрiптестерi тарапынан жаќсы баєаланды.
Халыќтыќ јдет - ќўрып, салт - дјстїрлерiмен оќу - тјрбие жўмысын байланыстыра жѕргiзуге семинар - кеѕестер де ерекше назар аударып жѕр. Мысалы, Алматы єалалыќ мўєалiмдер бiлiмiн жетiлдiру институты 1991/92 оќу жылыныѕ алєашєы кїндерiнiѕ ґзiндiк - ає тау бјктерiнiѕ табиєаты тамаша жерiне орналасєан “Шоє емен” оќушылар лагерiнде астана мектептерi директорларыныѕ оќу тјрбие iсi жґнiндегi орынбасарларыныѕ їш кїндiк семинар - кеѕесiн ґткiздi.
Семинар - кеѕестiѕ негiзгi маќсаты - халыќтыќ педагогиканы мектеп јмiрiне, оќушыларды тјрбиелеу iсiне пайдаланудыѕ ќалыптасќан тјжiрибелерiн тарату, осы жґнiндегi проблемаларыѕ шешiлмей жатєан жаќын бiрiгiп шешудiѕ жолын iздестiру.
Облыстыѕ Ќармаќшы ауданында 1992/93 оќу жылыныѕ ќараша айыныѕ 20 - 21 кїндерi “Этнопедагогикан оќу - тјрбие жўмыстарында пайдаланудыѕ жолдары” деген таєырыпта ґткен облыстыќ єылыми - јдiстемелiк семинар - кеѕесте Ы. Алтынсарин атындаєы єылыми - зерттеу институтыныѕ єалымдары, мектеп директорлары, јдiстемешiлер, ќатардаєы ўстаздар, халыќтыќ педагогиканы дамытудыѕ жолдары мен јдiс - тјсiлдерi жайында тјжiрибе алмасты. Этнопедагогиканы оќу тјрбие жўмыстарына ендiрудiѕ кјкейкестi мјселерiне байланысты кўнды ўсыныстар єабылдады.
Ќазаќстанныѕ педагогикалыќ коєамы 1991 жылєы єазан айында ґзiнiѕ 30 жылдаєын атап ґттi. Ќоєамныѕ кеѕесi мерекелiк кїндерде ґзiнiѕ V пленумын “Халыќтын педагогика дјстїрлерiн педагогикалыќ ќоєамныѕ бастауыш мекте ўйымдарыныѕ жўмыс практикасында пайдалану” деген таєырыпта Аќтґбе єаласында ґткiздi. Бўл таєырып формальды педагогикадан алыстау элементтерiн кґрсетуге жґне балалар мен жастарєа јркениеттi халыќ дјстрлерiн, јсiресе - халыќтыќ кјсiпшiлiктi эстетикалыќ, адамгершiлiк тўрєыдан їйретуге, оќу процесiнде єолданбалы ґнердi пайдаланудаєы перспективаларды айєындауєа мѕмкiндiк бередi.
Сондай - ає Алматыда ґткен ўлттыќ тјрбиенiѕ мјселелерiне арналєан республикалыќ семинарда (1991 жылєы желтоєсан) бас єосєан бiлiктi мамандар, єалымдар, педагогтар јрiс алын отырєан ўлттыќ јнеге мен тјлiмнiѕ кешендi баєдарламаларын жасауды, јр жерде јрєалай жѕрiзiлiп жатєан тјрбие iстерiн бiр арнаєа тїсiрудi жґне оќу - јдiстемелiк ќўралдар шыєаруды тездетiн єолєа алуды кїн тјртiбiне єойып, ґзара пiкiр алысып, јѕгi маслихат єозєады. Ўлттыќ мектептерде халыќтыќ салт пен дјстїрлеердi, тўрмыстыќ ерекшелiктердi їйретудi тѕбегейлi ќалыптаструдыѕ жолдары мен јдiстерi жайында сґз болды.
Жалпы алєанда, семинардыѕ мазмўны тјрбиенiѕ єайнар кґзi - халыќтыќ педагогиканыѕ кейбiр салаларыныѕ зерттелiп, мектеп тјжiрибесiне еркiн ене бастаєанын аѕќартады.
Халыќтыќ педагогика дјстїрiн тјрбие жўмысында пайдалану мјселесi Министрлiк алєасыныѕ кезектi мјжiлiстерiнде жыл сайын ќаралып отырады. Мјселен, Алматы облысы халыќєа бiлiм беру бґлiмдерiнiѕ, педагогикалыќ ўжымдарыныѕ халыќтыќ дјстїрлерiн тјрбие процесiне енгiзу жґнiндегi жўмысы туралы мјселе талќыланып, онда єабылданєан єаулыда бўл облыстыѕ халыќєа бiлiм беру жґне педагогикалыќ ўжымдардыѕ тјрбие жўмысында халыќтыќ педагогика дјстїрлерiн пайдалану жґнiндегi жўмысын маєўлдады.
Облыстыќ, Алматы єалалыќ халыќєа бiлiм беру басќармаларына Ленинск єалалыќ халыќєа бiлiм беру бґлiмiнiѕ халыќтыќ педагогика дјстїрiн тјрбие жўмысында пайдалану жґнiндегi жўмыс ўйымдастыру ўсынылды.
Жастар iсi жґне оларды јлеуметтiк жаќынан єорєау басќармасына Ы. Алтынсарин атындаєы педагогикалыќ єылыми - зерттеу институтымен, Орталыќ мўєалiмдер бiлiмiн жетiлдiру институтына - бiрлесе отырып, халыќтыќ педагогика проблемалары жґнiнде 1992 жылы республикалыќ єылымпрактикалыќ конференция ґткiзу, сондай - аќ халыќтыќ педагогиканы тјрбие процесiне енгiзу жґнiнде баєдарламалар, оќу - јдiстемелiк ќўралдар жасау, шыєармашылыќпен жўмыс iстейтiн мўєалiмдердiѕ тјжiрбиесiн кеѕесiн тарату тапсырылды.
Халыќтыќ педагогиканыѕ негiзiнде шјкiрттерге бiлiм мен јнеге берудiѕ тиiмдiлiгiн жетiлдiруге байланысты республика, облыс кјлемiнде ўстаздар мен єалымдардыѕ, мамандыр мен јдiскерлердiѕ бас ќосуы болып тўрды. Мысалы, Бiлiм министрлiгiнiѕ мјжiлiс залында 1991 жылы астаналыќ облыстаєы оќу - тјрбие жўмыстарыныѕ барысын байєатєан бас ќосуда мектептердегi соны јрекеттер мен нґтижелi iстер жан - жаќты назардан ґттi.
Јр ауданнан келген мектеп ўстаздары шјкiрттерiнiѕ iсрекеттерi мен јнегелерi арќылы бiлiм алудыѕ жаѕа баєыттарын кґрсеттi. Бiр сґзбен айтќанда єасиеттi халыќ тјрбиесiнiѕ їлкен ыќпалы мен пайдасын ўєтырып, ўлттыќ тјлiмнiѕ сыры мен ерекшелiгiнiѕ неден екенiн аѕќартты. Сахналы сабаєтар мен панорамалыќ кґрiнiстер, iсєозєалыстар ўлттыќ тјрбиенi ўстанєан ўстаздарєа їлгi болып, бiраз ой салды.
Сјйтiп жастарды јдiлдiкке, адалдыќєа, iскерлiк пен кјсiпке баулитын байырєы тјрбиенiѕ бїгiнгi жандануы кґп жайларды ўєтырады. Халыќтыќ педагогиканы насихаттауда басєа да шаралар iске асырылуда.
Ќазiргi кезде халєтыќ педагогика дјстїрлерiн република мектептерiнiѕ оќу - тјрбие процесiн пайдалану жан - жаќты јрiс алып келедi. Бiр ескерету, жай, осы мектептердiѕ кґпшiлiгi жылда халыќ дјстїрлерiнiѕ бiрнеше танымал тїрлерiне єана мјн беруде. Мјселен, бесiкке салу, тўсау кесу, єыз ўзаты т.б. (кейде тiптi оќушылардыѕ жас ерекшелiктерiн ескермеуi де жиi кездеседi), алайда, бўєан таѕырєаудыѕ да ретi жоє. ґйткенi, кїнi бїгiнге дейiн ўстаздардыѕ ќажетiн толыєымен ґтейтiн арнайы ўсыныстар мен баєыт - баєдарєа, јдiс - тјсiлдерге мол јдiстемелiк еѕбектер жоќарыда кґрсеткенiмiздей жўмыстар жѕргiзiлiп жатса, ол –тек ўстаздар мен оќушылардыѕ шыєармашылыќ iзденiсiнiѕ нґтижесi.
/89 оќу жылы профессор М.Х. Балтабаевтыѕ басшылыєымен жґне аторлар С. Ўзаєбаева Т. Ќышкашбаев ќазаќ мектептерiнiѕ 1 - сыныпбына арнап “Елiм - ай” атты јн - кїй баєдарламасын даярлаєан болатын.
Баєдарламаныѕ маќсаты –оќушылар бойына ґз ўлтыныѕ јдетќўрып, салт - дјстїрлерiн сiѕiру, ондаєы јсемдiктi эмоционалдыќ тўрєыда єабылдай бiлуге мѕмкiндiктер туєызу.
Негiзгi мiндеттерi:
Таєырып аттары ќазаќ халќыныѕ дјстїр ерекшелiгiне байланысты туындаєан. Атап айтќанда:
“Сарыарєа” - ќазаќ халќыныѕ кеѕ жазира даласы. Бїл символдыќ мјнi бар сґз кґптеген салаларєа сипаттама бере алады. “Сарыарєа”десе, кґз алдыѕа ќазаќ жерiнiѕ бѕтiндей дерлiк табиєатыныѕ сўлу кґрiнiсi келедi. “Сарыарєа” - ќазаќ халќыныѕ тыныс - тiршiлiгiнiѕ, кїнiнiш - сїйiнiшiнiѕ кујгерi. “Сарыарєа” десе, ќазаќ халќынын дархан кјѕiлi, кiшiпейiлдiлiгi, конаєжайлылыєы елестейдi. “Сарыарєа” - ќазаќ жерi байлыєыныѕ нышаны.
Халыќтыѕ “Сарыарєаны” поэтикалыќ шыєармаларда
жырлауы, сјндiк - єолданбалы ґнерде пайдалануы, музыкаєа єосып шырєауы туєан жер мен табиєаттан алєан эстетикалыќ јсерiнен, оєан деген сїйiспеншiлiгiнен туындаса керек.
Мiне осы јсер, осы сїйiспеншiлiк, осы маєтаныш
сезiм баланыѕ эстетикалыќ мјдениетiнiѕ, адамгершiлiк, музыкалыќ тјрбиесiнiѕ бастауы болуы ќажет. ґйткенi јмiрдегi юбарлыќ iзгiлiк Отанєа, елге деген сїйiспеншiлiктен басталады.
“Тўлпар” - ќазаќ халќыныѕ тјрт тїлiк малыныѕ
iшiндегi киелiгi, айнымас серiгi. Ол жайында айтылєан јѕгiме, жыр, јлеѕ, ертегiлер, маєал - мґтелдер мен јсерлi теѕеу сґздер ґте кґп. Мысалы, Кендебайдыѕ Кер Ќўласы, Ќобыландыныѕ Тайбурылы, Алпамыстыѕ Байшўбары, Ќамбардыѕ Ќара Ќасєасы балалар мен жеткiншектерге жадында жатталып єалады.
Єалым Б. Кенжебаевтыѕ: “ќазаќ халќы малєа сыр
мiнез. Адамныѕ келбетiн, тїсiн, сиєын, жаќсы - жаман мiнезiн, єылыєын айєындап кґрсету їшiн оны малдыѕ мїшелерiне, мiнезiне салыстырады, сјйтiп јр тїрлi теѕелер жасайды” деген сґзiнде їлкен шындыќ жатыр.
Мјселен, ќазаќ баласын мейiрленгенде “єўлыным”, “єозым”, “ботам”, “тайлаєым” дейдi. Сўлу єызєа “Ає марал”, “Ає тоты”, “Ботакґз” деп јдемi теѕеулер табады. Кјпшiлiкке сыйлы, жаќсы таныс адамныѕ баласын кґргенде “тўлпардыѕ тўяєы - деп ризалыќ пейiл танытады. Тiптi адамдар бiр - бiрiмен кездескенде де “мал - жан аман ба?” - деп алдымен сўрайды.
Бўл тоєсанєа енген материалдар ќазаќ халќыныѕ ґткендегi тўрмыс - iршiлiгiмен мал жануарларєа (бие,тїйе, сиыр т.б.) аѕдарєа (аю, арыстан, жолбарыс, єасєыр) деген єґзќарасынан, арман мѕддесiнен тїсiнiктер бередi. Осыєан байланысты шыєєан аѕыз јѕгiме, ертегi, маєал - мґтелдермен танысуына кјмегiн тигiздi.
“Аєєу” - сўлулыќтыѕ нышаны. Ќазаќ халќы їшiн ол ќўрстыѕ тјресi, ќасиеттi де киелi єўс. Оны атуєа болмайды. Халыќ оныѕ сўлулыєын јлеѕ - жырєа ќосу арќылы оны ардаєтауєа ѕндейдi, тыѕдаушысын гуманистiк идеяєа баулиды.
Мўєалiмдердiѕ де маќсаты оќушыларєа халыќтыѕ осы талабын жеткiзу. Аєєулармен бiрге басєа єўстардыѕ да (бѕркiт, лашын, сўѕќар т.б.) єылыќтарын, ґзiндiк ерекшелiгiн суреттеу арќылы оларды саєтай бiлуге, јдемiлiгiн ќызыќтай бiлуге, мѕмкiндiгi болса олармен достасуєа шаєырады.
“Елiм - ай” - ќазаќ халќыныѕ єиын кезеѕдегi кјѕiл кїйiн танытып, єайєылы жаєдайын кґрсететiн јн. Оны “Бѕкiл елдi бiрлiкке шаєырєан, ерлiк гимнi десе артыќ болмайды”. Бўл јн “Аєтабан шўбырынды, Алєаєјл сўлама” оєиєасына байланысты туєан.
Јннiѕ мазмўны кїрделi ,сарыны єайєылы єасиетi ескерiле отырып жеѕiл баяндалады. Бўл тоєсанда балалар сонымен бiрге Ќазаќстанды мекендеген халыќтардыѕ ґнерi саласынан да (јн, би, сјндiк - єолданбалы ґнер, музыка, ауызекi шыєармашылыєы) тїсiнiктер алады. Јлбетте, бўныѕ бјрi балалардыѕ рухани деѕгейiн кґтерумен бiрге, интернационалдыќ кґзќарасыныѕ дўрыс ќалыптасуына кјмектеседi.
Ендi баєдарламаныѕ “Домбыра ойнап їйрену мен кїй тыѕдау” жґне “Ауыз јдебиетi їлгiлерi” бґлiмдерiнiѕ жўмыс мазмўнына єысєаша тоєталайыє.
“Домбыра ойнап їйрену мен кїй тыѕдау” бґлiмi.
Бўл бґлiмдегi жўмыс оєшылардыѕ музыкалыќ - эстетикалыќ тјрбиелiлiгiн зерттеуден басталды. Бастауыш мектеп оќушыларыныѕ музыкалыќ - эстетикалыќ тјрбиелiлiгiнiѕ кґрсеткiштерi мен јлшемдерјн аныєтау їшiн єылыми - педагогикалыќ жґне арнаулы, музыкатан јдебиеттерiне талдау жасалды.
Зеттеу, талдаулар бiздерге оќушылардыѕ музыкалыќ
эстетикалыќ тјрбиелiлiгiнiѕ кґрсеткiштерi мен критерийлерiн мынадай жїйеде белгiлеуге мѕмкiндiк бердi.
Бастауыш сынып оќушыларыныѕ музыкалыќ - эстетикалыќ тјрбиелiлiгiѕ їлгi - ѕўсєасы
|
Жеке бастыѕ жетекшi сферасы |
Халыќ музыкасыны єатынасы |
Халыќ аспаптыќ музыкасына єатынасы |
Домбыра музыкасына єатынасы |
|
Когнетивтiк |
Халыќ музыкасын бiлу - тїсiну: - дјстїрi; - жанрлары; халыќ композиторы; муз. шыєу тарихы |
Халыќ аспаптыќ музыкасын бiлу: - дјстїрi; - жанрлары; халыќ композиторы; муз. шыєу тарихы |
Домбыра јн - кїйлер арќылы бiлу: - дјстїрi; - жанрлары; халыќ композиторы; муз. шыєу тарихы |
|
Эмоционалды - мотивациялыќ |
Халыќ музыкасына ќызыєушылыєы: - орындаушыларєа - шыєарма мазмўнына; - музыкалыќ аспаптарєа |
Халыќ аспаптыќ музыкасына ќызыєушылыєы; - орындаушыларєа - шыєарма мазмўнына; музыкалыќ аспаптрєа |
Домбыра - јн - кїйлерiне ќызыєушылыєы; - орындаушыларєа - шыєарма мазмўнына; - музыкалыќ аспаптарєа |
|
Тјрбиелiк |
Бiлiктiлiгi: - халыќ музыкасынынѕ кґркем тiлiн талдай бiлу; - суырып салу; - орындау. |
Бiлiктiлiгi: - халыќ музыкасынынѕ кґркем тiлiн талдай бiлу; - суырып салу; - орындау. |
Бiлiктiлiгi: - халыќ музыкасынынѕ кґркем тiлiн талдай бiлу; - суырып салу; - орындау. |
Бўл модель їш компоненттiѕ байланысы мен ґзара бiрлiгiн мазмўнды тїрде бейнелейдi:
Бiздiѕ пiкiрiмiзше, халыќ музыкасы мен халыќ аспаптар музыкасын жете тїсiну домбыра музыкасын да жете тїсiнудi єамтамасыз етедi. ґйткенi домбыра - ќазаќ халќыныѕ ўлттыќ музыкасын таратушы аспап. Кјрсеткiштер мен критерийлердi аныєтау бiзге тјжiрибе - эксперименттiк жўмыстыѕ белгiленген кезендерiн (даяындыќ, дамыту, бекiту) iске асыруєа єiрiсуге мѕмкiндiк бердi. Диагностика екi баєытта жѕргiзiлдi: жаппай жґне эксперимменттiк. Жаппай сауалдамаєа республиканыѕ 4 мектебi єатысып, онда 120 оќушыєа сауал берiлдi. Сауал - сўраєтар їлгi бойынша жасалды. Сауал - сўраєтар нґтижеiнде мыналар аныєталды:
эстетикалыќ тјрбиелiлiгi тјмен: оќушылардыѕ 65,4 процентi кґркемґнер тiлiн талдай алмайды; 92,3 процентi музыканы испровизациялай алмайды; 92,3 процентi ўлттыќ аспаптарда ойнай алмайды. (Жоќарыда аталєандарды зерттеу жас ерекшiлiктерi ескерiле отырып жѕргiзiлдi жґне јѕгiме бастапєы талпыныс туралы болып отыр.
мотивтерiнiѕ тјмен деѕгей; бўл олардыѕ орындаушыларєа (61,5%), музыкалыќ шыєарма мазмўнына (57,7%), аспаптарєа (46,1%) кґзќарасынан кґрiнедi:
музыкасы дјстїрлерiн, жанрларын, музыка тарихын нашар бiлуi, оќушылардыѕ 53,9% - iнен, 69,2% - iне дейiнгiнiѕ мўндай бiлiмi жоє.
Бўл деректер оќушылардыѕ негiзгi компоненттерi аспаптыќ,
халыќтыќ жґне домбыра музыка болып табылатын ўлттыќ халыќ музыкасын нашар бiлетiнiн айєаєтайды.
Екiншi жаќынан, оќушылардыѕ ўлттыќ халыќ музыкасыныѕ
маѕызын тїсiну їшiн, олардыѕ iс жїзiндегi талпыныстары жґне мiнез - єўлыќ мотивтерi арасында алшаєтыќ байєалады.
Мўны бјрi “Елiм - ай” оќу баєдарламасыныѕ мазмўнына
домбарыда ойнап їйрену бґлiмiн енгiзу, домбырада ойнай бiлудi кезеѕ - кезеѕмен ќалыптастыру јдiстемесiн беру жґне осыларды жїзеге асыруєа байланысты арнайы баєдарламалар, јдiстемелiк нўсєаулар, хрестоматия ќажет деген тўжырымдамамызды дјлелдей тїстi.
Бўл бґлiмiѕ мазмўны єорытынды жасауєа мѕмкiндiк бередi: 1) оќуышлар кїйлер, жырлар, термелер тыѕдап
даєдыланады, олардыѕ мазмўнымен, шыєу тарихымен танысады;
2) бiрiншi сыныпта - домбыра аспабыныѕ ќўрылысымен танысады, јр тїрлi жаттыќулар мен “Елiм - ай” јнiн ойнап їйренедi;
3) екiншi сыныпта - “Елiм - ай”, “Ќоєалы - ай” јндерiн
їйренедi 4) їшiншi сыныпта “јй - јй бјпем”, “Ќамажай” јндерiн, “Жастар” кїйiн їйренедi. Баєдарламаныѕ “Ауыз јдебиетi, їлгiлерi” бґлiмiндегi материалдарды меѕгеруге байланысты мўєалiмдерге берiглен јдiстемелiк нўсєауда ауыз јдебиеттiнiѕ белгiленген тїрлерiнiѕ (маєал - мґтелдер, жўмбає, жанылтпаш, аѕыз - ертегi, јѕгiме, балалар ойындары: санамає, єаламає т.б.) мазмўны мен мiндеттерiне, тјрбиелiк мјнiне кiшiрiм тїсiнiк берiлдi. Мўєалiмнiѕ мiндетiде атап кґрсетiледi.
Бјлiмдердiѕ јр сабаєтарда јр тїрлi атпен жўмбаєталып берiдуi де, мјселен “Ойлан таѕ!”, “Кiм тез!”, “Кјркемдiк - дидактикалыќ ойындар”, “Музыкалыќ дидактикалыќ ойындар”, “Крассворд шешу”, “Музыкалыќ ребустар шешу” балалардыѕ назарын аудару, ќызыєушылыєын арттыру маќсатынан туындап отыр.
Талдыќорєан єаласында тјжiрбиелiк - эксперимент жѕргiзiлген N 3 мектеп - интернатында єалап алынєан интегративтiк курстар оќушылардыѕ ќазаќ халќыныѕ мјдени дјстїрлерiне жаќындасуына тїрткi болды. Мысалы, интеграцияланєан курстар кјлемiнде халыќ артисi марєўм Д. Раєышевтыѕ јншiлер сынабы ашылды. Онда оќушылар јншiнiѕ ґзiндiк орындаушылыќ сґнерiн меѕгердi, рухани деѕгейi, шыєармашылыќ єабґлеттерi дамыды, домбырада ойнау мен јн салу даєдысын ќалыптастырады,сахна ґнерi саласынан тїсiнiктер алады.
Шешендiк, айтыс, суырып салма аєындыќ ґнерi, јн айту, жыр - терме, теар ґнерi, би сабаєтары да интеграцияланєан курстарда ґз бейнесiн тапты.
Ўлттыќ ґнерге осылай оќушыларды жасайынан баулу олардыѕ адамгершiлiк, эстетикалыќ єасиеттерiнiѕ дўрыс ќалыптасуына, мјдени дјстїрге деген сыйластыќ сезiмiн дамытуєа јсерiн тигiздi, оќу - тјрбие процесiнiѕ сапасын арттырды. Оєушылардыѕ јсемдiктi тїсiне бiлу єабiлетiн дамытты.
Зерттеу барысында халыќтыѕ јдет - ќўрып, салт - дјстїрiн сондай - аќ “Јдеп жґне отбасы јмiрiнiѕ психологиясы” деген пјн арќылы меѕгеруге де кјѕiл бґлiнедi.
Отбасы ќоєамымыздыѕ аса маѕызды јлеуметтiк негiзгi болып келдi. Халыќтын єалаєа жинаулы, кјшi - коны, јмiр салтыныѕ мыєтап ґзгеруi неке - отбасы єатынастарына јрєалай јсер етедi. Рухани јмiрдiѕ жўтаѕдыќы, неке мен отбасына єатысы прогресшiл халыќтыќ дјстїрлердiѕ ўмытылуы негiзгi осал некелердiѕ пайда болуына алып келедi. Айырылсулар статикасы Ќазаќстан Республикасы бойынша есеппен јрбiр їшiншi, ал астанада јрбiр екiншi некенiѕ бўзылатындыќын дјлелдейдi. Айырылысудыѕ басым кґпшiлiгi жас некелердiѕ їлесiне тиедi. Ал бўрыѕєы отбасыларєа кґз салсає, айырылысу жаєдайларыы ґте сирек болєанын кґремiз. Оныѕ себебi, бўрын халыќ мекенi єасиеттi деп санаєан. Мўныѕ ґзi ерлi - зайыптылардыѕ бiр - бiрiне кјнбiстiкпен ќарауына, тым мiншiл болмауына жґне отбасыныѕ берiк болуына жаєдай жасады.
Отбасыныѕ педагогикалыќ єўдретiн кїшейтi маќсатымен жоќары класстарда 1986 жылы “Јдеп жґне отбасы јмiрiнiѕ психологиясы” деген арнаулы пјн енгiзiлдi. Курс јскелеѕ ўрпаєтын отбасы јмiрiне даярлау жґнiндегi ата - аналар мен мектептiѕ ўзає мерзiмдi тјрбие жўмысыныѕ тїйiндеушi кезеѕi болды. Алайда жоќары сынып оќушыларыныѕ отбасы јмiрiне даярлыєы, Ќазаќстан Республикасыныѕ ерекшелiгi ескерiлмесе тереѕ болмайды. Ќазаќ, орыс тiлдi жґне аралас тiлдi мектептерде “Јдеп жґне отбасы јмiрiнiѕ психологиясы” курсында жоќары сыныптарды отбасы јмiрiне даярлауєа ерекше кјѕiл бґлу ќажет. Бўл курстыѕ мазмўнына ўлттыќ, халыќтыќ элементтер еѕгiзу ќажеттiгi баяєыдан - ає пiсiп - жетiлдi. Ќазаќ мектептерiмен бiрге, бўл проблеманы шешу кезiнде орыс тiлiнде жґне аралас тiлдерде оєйтын мектептер назардан тыс єалмауы тиiс. Бўл мектептерде алуан ўлттыѕ балалары оєиды. Ќала мектеп терiнде негiзiнен орыс ўлтыныѕ содан кейiн жергiлiктi ўлттын оќуышалары басым болса, ал селолардаєы орыс тiлдi мектептерде жергiлiктi ўлттын оќушылары одан кейiн орыс ўлтыныѕ жґне т.б. оќушылары басым болып отыр. Бўл мектептерде “Јдеп жґне отбасы јмiрiнiѕ психологиясы” курсы єалай жѕргiзiлуi керек? Иј, оќыту тiлi орысша, ал балалар тїрлi ўлттан, жергiлiктi ўлт пен орыс балалары басымдау. Бiрає бўл мектептерде ќазаќтыѕ да, орыстыѕ да, басєанын да ўлттыќ “рухы” жоє. Кїлдiбадам бiрдеѕе деуге болады. Мўныѕ ґзi ўлттыќ сананы дамытпайды, мјдениеттердiѕ бiр - бiрiн байлануын, жаќындаусуын кґздемейдi. Бiздiѕ республикамыздыѕ бiрегей ерекшелiгiнiѕ бiрегей мѕмкiндiгi єоолдан шыєып, оны практикада iске асыру мѕмкiн болмай єалады. Бала ґзiнiѕ ўлттыќ негiзгi бiлуге тиiс, мўныѕ ґзi оєан ўрпаєтар сабаєтастыќыныѕ байланыстырушы буынында ґз орынын табуына кјмектеседi. ґзiндiк ўлттыќ негiз жалпы адамзаттыќ негiздi єабылдауєа, бўрыннан ќатар келе жатєан, ґз ерекшелiгiмен тамаша јрi ґзiнiѕ ўєсастыќы мен тўрнаты жаќынан басєа ўлттыќ негiздi тїсiнуге мѕмкiндiк беретiн бiрден - бiр ерекше ќўбылыс болады. Аса кґрнектi аєын Олжас Сїйлеменовтыѕ: “Бiз басєадан ґзiмiздi тани отырып, ґзiмiзге ќарай кјшемiз” - деуiнде шындыќ жатыр.
Бўл –проблемалардыѕ бiр жаќы. Мјселенiѕ екiншi жаќы мынада болып отыр; бiз бїгiн тарихи астаѕ - кестеѕ ґзгерiстерге, јлеуметтiк революцияларєа толы бiрнеше єасыр ґткеннен кейiн шын мјнiнде тїрлi мјдениеттерге, ўлттар мен ўлыстарєа тјн адамгершiлiк проблемалардыѕ (јлтiрме, ўрлама, ґтiрiк айтпа, ата - анаѕдыќўрметте жґне т.б.) алдында тўрєан жоєпыз ба?
“Јдеп жґне отбасы јмiрiнiѕ психологиясы” курсыныѕ їлгi баєдарламасында: “баєдарламаєа ўлттыќ мјдениетпен, тўрмыспен, дјстїрлерiмен ќажеттi материал еѕгiзiлуi мѕмкiн” деп атап ґтiлген. Їлгi баєдарламаныѕ материалын толыќтыру жґне iшiнара ґзгерту дер кезiнде жґне јмiрлiк ќажеттiлiкпен туып отыр. Жоќары сынып оќушыларын отбасы јмiрiне даярлау процесiнде оларды ґткеннiн - таѕдаулы мўрасына, бiздiѕ кґп - ўлтты республикамыздаєы ќазаќ, орыс жґне басєа халыќтардыѕ педагогкалыќ кемеѕгерлiгi мен талантыныѕ бастау кґздерiне тарту ќажет. Олар ўрпаєєтан - ўрпаєєа берiлiп, олардыѕ кґпшiлiгi єазiргi отбасылыќ єатынастарда пайдаланылып келедi. Сондыќтан, јркениеттi халыќ дјстїрлерiн жаѕа мазмўнмен байыта отырып, оларды жаѕа ўрпаєты тјрбиелеуге пайдалану, кґп ўлтты республикамыздыѕ халыќтыќ дјстїрлерiнiѕ таѕдаулы їлгiлерiн типтендiру керек. Бўл баєдарламаны байытады жґне жоќары сынып оќушыларыныѕ интернационалдыќ ой - јрiсiн кеѕейте тїседi. Осыєан орай бiз жоќары сынып оќушыларыныѕ отбасы јмiрiне даярлауда халыќтыѕ отбасылыќ дјстїрлерiн пайдаланумен байланысты “Јдеп жґне отбасы јмiрiнiѕ психологиясы” курсыныѕ їлгi баєдарламасына осы толыќтыруды енгiздiк. Їлгi баєдарламаныѕ бґлiмi мен таєырыптарыныѕ мазмўны республика халыќтарыныѕ (ќазаќтар, орытсар жґне т.б.) тиiстi дјстїрлерiмен толыќтырылєан.
Жоќары сынып оќушыларын отбасы јмiрiне даярлауєа халыќтыќ дјстїрлердi пайдалану секiлдi мўндай жаѕалыќпен ќатар їлгi баєдарламаєа толыќтыруларда бiрiншi рет жыныстыќ єатынастар тарихи, дiндер, отбасыдаєы єаза жґне т.б. мјселелерге де орын берiлдi.
Їлгi баєдарламаєа толыќтыруларда јрбiр таєырыптыѕ мазмўнын оќу - шыєармашылыќ, проблемалыќ тапсырмалармен, психологиялыќ тесттермен, тренингтермен, рґлiк ойындармен, театр элементтерiмен, шыєармалардыѕ їзiндiлерiн талдаумен, кинофильмдермен, сауал - сўраєтармен байыту есебiмен сабаєтардыѕ практикалыќ баєыты кїшейтiлдi.
Эксперимент барысында барлыќ уаєытта осы курстыѕ теориялыќ єаєидаларыныѕ халыќтыѕ отбасы дјстїрлерiмен байланыста болуы саєталып отырды. Сондай - ає елiмiздегi тїрлi халыќтар дјстїрлерi расындаєы байланысты ашу мiндетi де осында шешiлдi.
Сјйтiп “Јдеп жґне отбасы јмiрiнiѕ психологиясы” пјнiн оќып - їйрену кезiнде ќазаќ жґне орыс халыќтарыныѕ јркениеттi дјстїрлерiн оќу - тјрбие процесiне пайдалану жоќары сынып оќуышларыныѕ єатты ќызыєушшылыєын тудырып, ґзiне ґзi есеп беруге, кейбiр ескiлiктiѕ єалдыќтарына сын кґзiмен ќарауєа тїрткi болды. Мўныѕ ґзi ўлттыќ тарих пен халыќ мјдениетiне ден єоюєа, Отанєа деген сїйiспеншiлiк сезiмiне тјрбиелеуге; эстетикалыќ жґне кґркем мјдениеттiѕ ўлттыќ єўндылыќтарын саєтауєа, оєан деген ынтаны дамытуєа, эстетикалыќ жґне кґркемґнер тјжiрибесiн беруге; оќушыларда белгiлi бiр дїниетанымды ќалыптастыруєа жјрдемдестi.
Сайып келгенде кiшi сынып оќушылары їшiн отбасыныѕ єўнды маѕызы бар екенiн кґрсетiп бердi. Олардыѕ “Јдеп жґне отбасы јмiрiнiѕ психологиясы” курсына ынта артып? Отбасы јмiрiне даяр болуєа талпыныс пайда болды. Олар сабаєтарєа жґне сыныптан тыс насихаттау жґнiндегi тапсырмаларды орындауєа бар ыєыласымен єатысты.
ЌАЗАЌТЫЅ ХАЛЫЌТЫЌ ПЕДАГОГИКАСЫН ОЌУДАН ТЫС ТЈРБИЕ ЖЎМЫСТАРЫНДА ПАЙДАЛАНУ ФОРМАЛАРЫ
Бiлiм беру жїйесiнiѕ ажырмас бґлiгi - оќушылармен жїйелi тїрде сыныптан жґне мектептен тыс тјрбие жўмысын жѕргiзу. Бўл жўмыстарды пјн мўєалiмдерi, ата - аналар жѕргiзедi. Сыныптан тыс жўмыстар оќушылардыѕ ґз єалауымен,олардыѕ белгiлi бiр ґнер тїрiне бейiмдiлiгiн ескере отырып ўйымдастырылады. Осы маќсатта алауан тїрлi їйiрмелер ќоєамдар, клубтар мен студиялар ќўрылуда. Олардыѕ iшiнде оќушыларєа эстетикалыќ тјрбие теруде јсiресе кґркемґнерпаздар їйiрмелерi (хор ўжымдары, ансамбльдер, би, драма, фольклорлыќ оркестрлер, жеке је ату т.б.) ерекше орын алады. Ќазiргi кезде кґркемґнерпаздар їйiрмелерi жоє мектептер кемде - кем.
Сыныптан тыс тјрбие жўмыстарыныѕ баєыттарына толыќ суреттеме екiншi тарауда, К. Нўрєалиев мектебiнiѕ їлгiсiнде берiлген.
Жас ўрпаєтыѕ эстетикалыќ тјрбиесiн ќазаќтыѕ халыќтыќ педагогикасын пайдалану арќылы жаѕа деѕгейге кґтерудiѕ бiр тиiмдi жолы - факультативтiк курстардыѕ ќызметiн жандандыру. Оныѕ мѕмкiндiктерiнiѕ мол екенi баршаєа мјлiм.
Факультативтiк жўмыстыѕ негiзгi маќсат - мектеп оќушысыныѕ бойынша єайсыбiр оќу пјнiне ќалыптасќан ќызыєушылыєын тереѕдете тїсу. Осыєан байланысты єылымныѕ немесе ґнердiѕ белгiлi бiр саласындаєы танымєа саналы ќажеттiлiк пайда болатын оќушылардыѕбелгiлi бiр бґлiгiнде сапалы ќажеттiлiк туады. ґзiнiѕ мазмўны жаќынан факультативтiк жўмыс оќушылардыѕ балалр мен жеткiншектерге тјн мѕдделерi бойынша їйiрмелер, студиялар жґне т.б. секiлдi ќызмет тїрлерiн дамытады. Кјптеген жоќары сынып оќушылары факультативтердегi ґзiнiѕ сабаєтарын одан јрi бiлiм алу, кјсiпке ие болу, ґз єабiлеттерiн жетiдiру ѕмiтiмен жґне жоспарларымен байланыстырып жатады.
Мўндай факультативтiк курстарды јсiресе, ќазаќ ўлттыќ ґнер саласынан, мысалы, айтыс, јншiлiк, шешендiк, жыр - терме жґне т.б. ґнерлерден ўйымдастырєан жґн.
Мектептiѕ басты маќсаты - жас ўрпаєты ўлттыќ игiлiктер мен адамзат мјдени мўрасыныѕ сабаєтастыќын саєтай отырып оќыту, тјрбиелеу жґне јрбiрiн жеке тўлєа деп санап, оныѕ жа - жаќты дамуына мѕмкiндiк жасау. Мўны жїзеге асыруда єазiргi ўлттыќ мектептер, оныѕ iшiнде ґзiнiѕ ўлттыќ сипатынан айырыла бастаєан ќазаќ мектебi мемелекет пен ќоєам тарапынан ерекше єамєорлыќты ќажет етедi.
Халыќтыќ педагогиканы жїзеге асыруда педагогикалыќ оќу орындары бiраз нґтижелерге жетуде.
Ќазаќстан Республикасы Бiлiм министрлiгiѕ 1991 жылєы 19 - желтоєсандаєы N 16/5 ќарары бойынша халыќтыќ педагогика, Ќазаќстандаєы педагогикалыќ ойпiкiрдiѕ ќалыптасып, даму тарихы педагогикалыќ инстиутттар мен педагогикалыќ колледждерде арнайы пјн ретiнде (“Ќазаќ халыќыныѕ этнопедагогикасы”, “Ќазаќтыѕ халыќтыќ педагогикасы”, “Ќазаќ халќыныѕ салт - дјстїрлерi” т.б. атпен) еѕгiзiле бастады. Арнайы баєдарламалар да жарыє кґруде. Мысалы, К. Оразбекова мен Б.Н. Нарбаевтыѕ “Ата дјстїрлi - јден, болашає игiлiгi” оќулыєын халыќтыќ педагогикаєа єосылєан сѕбелi їлес деп баєалауєа болады.
Жамбыл педагогикалыќ институтыныѕ доцентi Ќ. Бјлеевтiѕ “Ќазаќ халќыныѕ этнопедагогикасы”7 атты баєдарласы да педагогикалыќ оќу орындарыныѕ оќытушылары мен студенттерiнiѕ коѕiлiнен шыєуда. Осы баєытта Ќазаќстан Республикасы Бiлiм министрлiгiнiѕ тапсыруымен 1993жылы профессор Ќ.Б. Жарыєбаев пен доцент С. Ќалиевтыѕ ќўрастыруымен пединститут студенттерi мен мектептiѕ мўєалымдерiне арналєан “Ќазаќтыѕ тјлiмдiк ой - пiкiрлерi антологиясы” (кјлемi 30 бт.т “Рауан” баспасынан) жґне пединститут студенттерiне оќу ќўралы ретiнде “ќазаќ тјлiмiнiѕ тарихы 20 б.т. “Университет” баспасынан) атты еѕбектерi, орта мектептiѕ VIII - IХ сынып оќушыларына арналєан “Ќазаќтыѕ салт - дјстїрi” атты оќу ќўралы (авторлары: С. Ќалиев, М. Оразаев, М. Смаилова, кјлемi –б.т.) тўѕєыш рет шыєып отыр
жылєы ќараша айыныѕ ортасында Ј. Фараби атындаєы Ќазаќ мемелекеттiк университетiнде ќоєамдыќ негiзiнде ўлттыќ јнеге тјлiмдi жолєа єоюды жґне оны ќалыптастыруды маќсат еткен ассоциацияныѕ ќўрылуы да їлкен iстiѕ бастамасы болды (тјрагасы профессор Ќ.Б. Жарыєбаев). Бўл орталыќ ўлттыќ јнеге - тјлiмге байланысты оќулыќтар шыєаруєа жґне арнаулы дјрiстер ґзiрлеуге єатысып єозєаушылыќ iс - јрекеттер кґрсеттi. Республикасныѕ барлыќ педагогикалыќ жоќары оќу орындарында 1992 жылдан этнопедагогикає кафедрасыныѕ (ЌазМЎI - да 1991ж.) ашыла бастуы болашає мўєалiмдерге халыќтыќ педагогикадан жан - жаќты тереѕ бiлiм алуына кјмегi тигiзбекшi.
Бўл мјселенi шешу їшiн бiрiншiден, педагогикалыќ талаптарды ескере отырып тўжырымды баєдарламалар, оќулыќтар, оќу - ќўралдары, јдiстемелiк нўсєауларжасау ќажет. Мўныѕ ґзi оќушылардыѕ ўлттыќ ґнердiѕ таѕдаулы їлгiлерiн тереѕ јрi мазмўнды меѕгерiп, эстетикалыќ бiлiмдерiн ќалыптастыруєа жјрдемдеседi. Екiншiден, оќу материалдарына зјру болып жѕрген мўєалiмдерге бўл мјселенi дўрыс жїзеге асыруда кјмектесiп, баєыт - баєдар бередi. їшiншiден, ґнердiѕ белгiлi бiр саласынан жасалєан мўндай дидаєтикалыќ кешен ўлттыќ мјдени дјстїрлерi тез меѕгеруге септiгiн тигiзедi.
Ендi осы мыселелер тјжiрбиелiк - эксперименттiк жўмыста єалай шешiмiн тапєанына тоєталайыє.
Бiздiѕ объектiмiз ќазаќ ґнерiнiѕ еѕ јркениеттi саласы - айтыс, јн жґне јншiлiк болды. ґркениеттi дейтiнiмiз - єай кезде болмасын олар ґздерiнiѕ тјрбиелiк јсрлiлiгiмен, шыншылдыќымен, їлгi - јнегесiмен кґпшiлiк кјѕiлiнен шыєып отыр.
Айтыс ґнерi бїгiнгi кїнге дейiн ќазаќ мектептерiнде јдебиет пјнi арќылы єана жїзеге асып отыр. Пјн баєдрламасында айтыс таєырыбына небјрi 9 саєат бґлiнген. Оныѕ 3 саєаты “Жалпы айтысєа маєлўмат”, 3 саєаты “Бiржан - Сара” айтысына, 3 саєаты “Ќазiргi кеѕес аєындарыныѕ айтысына” берiлген. Алайда бўл бґлiнген саєаттар ауыз јдебиетiнiѕ еѕ јрiстi саласы - аєындыќ ґнерi (айтыс) їшiн жеткiлiксiз.
Кеѕiнгi жылдар ґнердiѕ бўл саласын дамытуєа байланысты бiраз жаќдадайлар жасалуда. “аєындар мектебi” ашылып, талабы бар балалар атаєты майталман аєындардан дјрiс алуда. Мысалы, Жаѕаєорєан (жетекшiсi халыќ аєыны . Кјкенов); Отырар (жетекшiсi - Ќ. Сарыбаев); Кѕршiм (жетекшiсi К. Тўраров), Тарбаєатай (жетекшiсi С. Шјкенов) таєы басєа аудандарлаєы мектептердi атауєа болады.
Ескерте кететiн жай, мектептерге арналєан от - ртає баєдарлама жоє, јркiм сабаєты ґзiнiѕ жылдыќ жоспары бойынша жѕргiзедi. Мысалы, Оѕтїстiк Ќазаќстан обылсы Отырар ауданындаєы К. Марыбаев жетекшiлiк ететiн аєындар мектебiнiѕ жоспарындаєы таєырыптар мазмўны мынадай:
Сабає айына екi рет ґткiзiледi. Сабаєты К. Сарыбаевтан
басєа халыќ аєыны Ј. Ќалыбекова, аєындар Т. Јбуова жѕргiзелi. Жоспарда сонымен бiрге айтыс пен жас айтыскерлерге єойылатын талаптар да кґрсетiлiп пратикалыќ сабаєтарєа кјѕiл бґлiнген (ўстаз бен шјкiрттiѕ, шјкiрт пен шјкiрттiѕ жўптасын жаттыќуы, теледидар, баспасґзде берiлген айтыстарды ґзара талдау жўмыстары єамтылєан). Айтыс мектептерiнiѕ нґтижесi де жаман емес. Кјптеген жас айтыскерлер аудандыќ, обылстыќ айтыстарєа єатысып ґз шеберлiктерiн кјсретiп жѕр. Мысалы, отырарлыќ А. Асанова 1989 - 1990 жылдары ўйымдастырылєан ќазаќ тiлi мен јдебиетiнiѕ Республикалыќ олимпиадаларына єатысып, ґзґнерiмен кґрермендердi тамсандырса, тарбаєатайлыќ К. Јлкенбаева мен јскемендiк Н. Аєєозиннiѕ айтыстары облыстыќ айтыста баєаланды.
Алайда, оќушылар арасындаєы айтыстар деѕгейi јлi де
болса да тјмен дјрежеде ґткiзiлiп жѕр. Айтыс барысында јлеуметтiк мјнi бар мјселелер кґтерiлмей, кјбiнесе жеѕiл - желпi ґзiлге жол берiлдi. Дайын, жаттанды јлеѕдер жиi єолданылады. Ал бўл болса оќу ойыныѕ еркiн дамып, жетiлуiне кедергiсiн келтiредi.
Бўл кемшiлiктердiѕ бјрi тјжiрибелi жўмыста ескерiлдi. Жўмыс барысында еѕ алдымен мектептердегi тјрбие жўмысын ўйымдастырудыѕ ґзiндiк ерекшелiктерiн жґне оќушылардыѕ адамгершiлiк - эстетикалыќ тјрбиесiн жетiлдiру ммєасатында айтыс ґнерiн тиiмдi пайдаланудыѕ мѕмкiндiктерiн айєандады.
Айтыс ґнерiне деген оќушылардыѕ, мўєалiмдердiѕ, ата - аналардыѕ кґзќарасын, бiлiм деѕгейiн байкау маќсатымен сўрає сауалдар, јѕгiмелер жѕргiзiлдi. (Боран мектебi, Талдыќорєан 3 мектеп - интернаты). Нґтижесiнде ата - аналардыѕ айтыс ґнерiн ўнататыны, оныѕ тјрбиелiк мјнiн жаќсы тїсiнетiндiгi байєалды. Кейбiр теледидардан берiлетiн айтысты їзбек тыѕдайтынын, оны балалармен бiрге талќылайтыныѕ айтса, кейбiр балаларыныѕ айтысуєа бейiмдiлiгiн байєаєан. Сјйтiп ата - аналар бiрауыздан мектепте оќушыларды айтыс ґнерiне баулитын сабаєтардыѕ жѕргiзiлгенiн єалайтынын бiлдiрдi. Мўєалiмдер де мектеп баєдарламасында айтысєа бґлiнген саєаттыѕ жеткiлiксiз екенiн айта келiп, тѕгелдей дерiк айтыс ґнерiне їйрететiн факультативтiк курсыныѕ ашылєанын дўрыс кґрдi. Оєушылар да осы пiкiрлер мен ўсыныстарды єостады.
Зерттеу жўмысыныѕ нґтижесiн талдау оќуышларєа адамгершiлiк - эстетикалыќ тјрбие беру процесiнiн тиiмдiлiгiн арттырудыѕ таєы бiр ќўралы –“Айтыс” сыныбыныѕ факультативтiк курсы екенiн, оны мiндеттi тїрде пјн ретiнде енгiзу керектiгiн дјлелдедi.
Екi мектепте де “Айтыс” сыныбы факультативтiк курс есебiнде енгiзiлдi. Алєашында оќушылар “Айтыс” сыныбаны кґптеп єатысєанымен, бiрiнеше сабаєтан соѕ айтысєа єабiлетi бар балалар єана iрiктелiп калды. Зерттеу барысында жоќарыда аталєан кемшiлiктер мен бїгiнгi кїндегi єойылып отырєан педагогикалыќ талаптар ескерiле отырып “Айтыс” сыныбыныѕ баєдарламасы жасалды. Баєдарлама VII - Х сыныптарєа арналєан, 2 жыл кјлемiнде аптасына 2 реттен жѕргiзiледi. Барлыєы –саєат, оныѕ 65 - 70 саєаты –практикалыќ сабаєтар.
Баєдарламаныѕ маќсаты - айтыс ґнерiн пайдалану арќылы оќушылардыѕ жан дїниесiн рухани байыту, адамгершiлiк - эстетикалыќ кґзќарасыныѕ, талєамыныѕ дўрыс камєорлыќпен ќарауєа, оны баєалай бiлуге їйрету.
Баєдарламаныѕ мiндеттерi:
Жоќардаєы бґлiмдерде єазiргi кезде республикада ќазаќтыѕ
халыќтыќ педагогикасыныѕ тјрбие саласында єандай баєытта жїзеге асып жатєанына сипаттама берiлдi.
Келтiрiлген факулетердiѕ ґзi - ає халыќтыќ педагогиканыѕ
јмiршеѕдiгiн, эстетикалыќ тјрбиедегi мѕмкiндiктерiн кґз жеткiзе дјлелдеп отыр. Алайда бўл кґрсеткiштер тємейлсуге негiз бола алмайды. ґйткенi шешiмiн таппаєан мјселелер јлi де болса жеткiлiктi.
Халыќтыќ педагогиканыѕ ќажеттiлiгi бїгiнгi заман талабына, ќоєамдаєы ґзгерiстерге, јлеуметтiк жаєдайларєа байланысты туындап отыр.
Ќоєамныѕ белгiлi даму заѕдылыєы мынадай: ўлттыќ сана - сезiмнiѕ дамуына орай халыќтыќ педагогиканы игеруге байланысты ќоєам талаптары да їздiксiз јсе бермек. Осында келiп халыќтыќ педагогиканы тјлiм - тјрбие жўмыстарында, соныѕ iшiнде эстетикалыќ тјрбиеде пайдалануды жетiлдiру ќажетiлiгi туындайды.
Јрине, бўл процесте халыќтыќ педагогиканыѕ јрбiр кезеѕдерiнде ќалыптасќан даму жолдарын талдау, оны саралап пайдалану, ќоєамныѕ даму прерспективасын болжау маѕызды рґл атќарады.
Ќазаќ халќыныѕ бїгiнгi жеткiншектерi мен жастары адамгершiлiк, эстетикалыќ сезiмiн жаќсы меѕгерген, саясаттан жґне тјрткїл дїние тынысынан кеѕ хабардар. Сонымен ќатар олардыѕ талап - тiлектерi артып, ґз халыќыныѕ салт - дјстїрiн, јдет - ќўрып меѕгеру ќажеттiгiн тїсiнуi, республикадаєы саяси - јлiметтiк жаєдайларды, ўлт мјселесiн дўрыс шешуде жауыпкершiлiгi ґстi.
Осыєан байланысты жаѕа пробблемалар, соныѕ iшiнде оќушыларды ќазаќтыѕ педагогикасын жїйелi меѕгертуге, олардыѕ єатысуымен республикада ўлттыќ мјдени - тарихи дјстїрлердi дамытуєа, сондай - аќ жастар арасында ќазаќтыѕ рухани јмiрiѕ їлгi - јнегесiн таратуєа жґне оны эстетикалыќ тўрєыда єабылдай бiлуге байланысты практикалыќ шешiмдi наєты ќарап, талдау ќажеттiгi туындайды.
Јрбiр жеткiншек ґз халыќыныѕ тарихы, јдет - ќўрпы, мјдени дјстїрi саласынан белгiлi деѕгейде эстетикалыќ бiлiм мен тјрбие алып шыєуы, сјйтiп ґз елiнiѕ игiлiгiне їлес ќосуєа даяр болуы ќажет. Ал мўныѕ ґзi еѕ алдымен бїкiл мемлекеттiѕ, сонын iшiнде мектептiн жалпы тјрбие жїйесiн халыќтыќ педагогика негiзiнде жетiлдiрудi талап етедi.
жылдыѕ басында Ќазаќстан Республикасыныѕ “Бiлiм беру тїралы” Заѕы жарияланды. Бўл Заѕдар мемелекеттiк саясат принциптерiн белгiлейдi, адамныѕ бiлiм алу єўєыєына кепiлдiк бередi жґне бiлiм беру процесi субъектiлерiнiѕ арасындаєы єатыснастарды реттейдi.
Бiлiм беру жїйесiнiѕ басты мiндетi - ўлттыќ жґне жалпыадамзаттыќ єазыналар, єылым мен практиканыѕ жетiстiктерi негiзде жеке адамы ќалыптастыру жґне дамыту їшiн ќажеттi жаєдайлар жасау.
жылєы 18 - ќантарда Ќазаќстан Республикасыныѕ Жоќарєы Кеѕесi осы Заѕды кїшiне енгiзу тјртiбi туралы єаулы єабылдады. Онда Заѕныѕ кейбiр бґлiмiн єаша, єай мерзiмде жїзеге асыру ќажеттiгi кґрсетiлген. Мемелекет орындарына осы єаулыда кґрсетiлген шараларды жїзеге асыруєа байланысты наєты талаптар єойылып, ўсыныстар берiлген.
Дегенмен бўл Заѕ кейiнгi кездегi Республикадаєы ґзгерiстерге байланысты (тјуелсiздiк алуы, жаѕа Конституцияныѕ єабылдануы, ќазаќ тiлiнiѕ мемлекеттiк тiл болып бекiтiлуi т.б.) ќайта ќаралып, ґзгерiстер мен толыќтырулар енгiзiлуi ќажет болып отыр. Сонымен ќатар сол заѕды жїзеге асыратын жґне бiлiм мен тјрбие жїйесiн халыќтыќ педагогика негiзiнде ќайта ќўру кезѕдерiн белгiлейтiн Ќазаќстан Республикасыныѕ нысаналы мемлекеттiк баєдарлама кешенi жасауєа тиiс. Мўндай ўсыныстарды Ќазаќстан республикасыныѕ жалпы бiлiм беретiн мектеперi тўжырымдамасынан да кездестiруге болады.
Баєдарламаны кешендi тїрде ўзає мерзiмге жасаєан єойлай болады. Онда халыќтыќ педагогика негiзiнде бiлiм мен тјрбие жїйесiн мемлекет кјлесiнде жетiлдiруге, оны бїгiнгi кїн талаптарына сјйкестендiруге сондай - аќ јкiмет пен халыќтыѕ, халыќаралыќ тўрєыда жїзеге асыратын їлкен де кїрделi мiндеттерiне байланысты тындайтын мiндеттердi жїзеге асыруда 10 жылєа арналєан перспективалыќ жоспар керек.
Жїйенiѕ негiзгi бґлiмiн жалпы бiлiм беретiн мектеп ќалыптастырады. Оєан болашаєтыѕ мектебi тўрєысында кјѕiл бґлген жґн. Оныѕ мiндеттерiнiѕ бiрi - жеткiншектер мен жастардыѕ бойынша ўлттыќ мјдени дјстїрге деген кґзќарасын ќалыптастыру, оны рухани –эстетикалыќ, тўрєыда єабылдай бiлуге жґне келешек ўрпаєєа кґздiѕ ќарашыєындай саќтап мектептердiѕ баєдарламалары да оќу пјндерiнiѕ теориялыќ деѕгейi мен практикалыќ баєытын ќазаќтыѕ халыќтыќ педагогикасыныѕ талаптары тўрєысынан ќайта ќарап жетiлдiрудi, оныѕ тјрбие ќўралдарыныѕ ыќпалымен балалардыѕ дербес шыєармашылыќ ойлауын, эстетикалыќ талєаммыѕ дамытуды. Оныѕ јдiс - тјсiлдерiн орынды пайдалану арќылы оќу процесiнiѕ эстетикалыќ тјрбиелiк тиiмдiлiгiн арттыруды, еркiн таѕдауєа боларлыќ ўлттыќ ґнерге байланысты пјн мен факультативтердiѕ ауєымын кеѕейтудi ескеруi ќажет. Мысалы, мектептерде мiндеттi тїрде ќазаќтыѕ айтыс, јншiлiк, кїйшiлiк, терме - жыр, шешендiк, сјндiк - єолданбалы ґнерлер бойынша факультативтiк кустар ашу, оны жїзеге асыруєа байланысты ќажеттi дидаєтикалыќ кешендер (баєдарламалар, хрестоматия, јдiстемелiк нўсєаулар, оќулыќтар) жасау оќушыларєа халыќ мўрасын жїйелi меѕгеруiне септiгiн тигiздi. Сондай - ає оќу - тјрбие процесiнiѕ јлiстемесi мен ўйымдастырылуына да ўлттыќ мјдени дјстїрлерге, јдет - ќўрыпєа байланысты ґзгерiстер енгiзген дўрыс. Ол їшiн осы талаптарєа сай оќулыќтар, оќу жґне техникалыќ ќўралдар жасап, оны оќуы - тјрбие процесiн енгiзу, оќушылардыѕ осы талаптарды меѕгеру деѕгейiн јлсiн - јлсiн тексерiп отыру, жауапркершiлiктi сезiнуiне ыќпал жасау ќажет.
Мектеп кјлемiнде ґткiзiлетiн тјрбие шараларыныѕ тїрлерi де, мазмўны да, ќызыќты, ўтымды болєан абзал.
Баєдарлама оќушынын бос уаєытын дўрыс пайдаланып, мектепте алєан ўлттыќ дјстїр саласындаєы бiлiмiн мектептен тыс мекемелер арќылы тереѕдете тїсуiне де негiзделгенi жґн. Ол їшiн мектептен тыс мекемелердегi їйiрмелер, студиялар, јуесєойлар клубтарыныѕ жоспары, мазмўны ќайта ќаралып, ўлттыќ дјстїр негiзiнде жасалуы тиiс. Бўл саладаєы жўмыстарды ўйымдастыруда мектеппен байлансыта болєаны дўрыс. Тїрлi жиын - кештер, кздесулер, байєаулар, кґрмелер де мектеппен байланысты ґткенi тиiмдi. Мўндаєы ўйiрмелердiѕ желiсiн ўлттыќ ґнердiѕ салаларын ескере отырып кеѕейту ќажет. Мысалы, айтыс , терме жыр, јн, домбыра би, ўлттыќ ойындар, сјндiк - єолданбалы ґнер (аєаш јѕдеу, зергерлiк, тоќу (алаша, киiм, ши т.б.). Тјрбие жїйесiн (єай саласын болмасын) їзiлiссiз жетiлдiрудiѕ теориялыќ негiзiне јлеуметтiк басќару идеялары алынады. Халыќєа бiлiм беру ўйымдары ќызметкерлерiнiѕ басшылыќ ќызметтерi тїрлi деѕгейде жїзеге асады. Жалпы мемлекеттiк деѕгейде шешiмдер,жоспарлар мен жїйелер їлгiлерiн немесе оныѕ кейбiр бґлiктерiн жасайьын тїрлi мекемелер мен ўйымдардыѕ ќызметi їйлестiрiлiп отырады.
Халыќтыќ педагогика негiздiнде жїзеге асырылатын тјрбие жїйесi (єайбiр саласы болмасын) ґте кїрделi болєандыќтан, тїрлi киыншылыќтардыѕ да туындауы мѕмкiн екендiгi табиєи нјрсе. Осыєан байланысты жўмыс барысында јр тїрлi єылыми јдiс - тјсiлдердi (интервью, јѕгiмелесу, сауалдама беру, модельдеу т.б.) пайдаланєан дўрыс. Бўлар iстiѕ жалпы жаєдайын, барысын бiлiп отыруєа, дер кезiнде ґзгерiстер мен толыќтырулар енгiзуге ммѕмкiндiк бередi. Мўныѕ ґзi јрi жаѕалыќтарды, ўсыныстарды жїзеге асыру барысында болуы мѕмкiн єателiктердiѕ алдын алуєы жјрдемдеседi.
Тјрбие жїйесiн халыќтыќ педагогика негiзiнде ќайта јѕдеп жасауда халыќєа бiлiм беру ўйымдары жетекшi рґл атќарады. Олар мектептердiѕ, тїрлi ўйымдар мен жеке адамдардыѕ кїш - жiгерiн їйлестiрiп отырады.
Тјрбие жїйесi, єай педагогиканыѕ негiзiнде болмасын (халыќ, єылыми) ўдайышыєармашылыќ iзденiстi ќажет етедi. Сондыќтан бiздiѕ ўсыныстарымыз ґзгерiске тїспейтiн, тѕпкiлiктi деген ондай аулаєпыз. Дегенмен бўл ўсыныстарды жеделдетiп єолєа алса, юiраз жылдар бойы тјрбие ќажетiн хал - єадiрiнше ґтейтiнi сґзсiз.
ЌОРЫТЫНДЫ
Халыќтыќ педагогика проблемаларын тарихнама тўрєысынан зерттеу ґткен заман тјрбиесiнiѕ, атап айтќандай, эстетикалыќ тјрбиенiѕ тјжiрбиесiн їйрету, тарихи дамудыѕ барлыќ кезеѕiнде жѕрiп жатєанын дјлелдейдi.
Халыќтыќ педагогиканыѕ оќушыларды оќытуєа, тјрбиелеу мен дамытуєа мѕмкiндiктерi шексiз, јйткенi, жеке адамныѕ барлыќ компоненттерiне (танымдыќ, эмоционалды - жiгерлiлiк, пратикалыќ, мiнез - ќўлыќтыќ т.б.) јсер едтедi. Оныѕ ѕстiне бїкiл шетелдiк тјжiрибе халыќтыѕ мјдениетiне сїйрену ќажеттiгiн єуаттаса, ал бiздiѕ мемелекетiмiздiѕ (бўрынєы КСРО) тарихи тјжiрибесi оќу - тјрбие процесiн халыќтыќ педагогикадан бґлiп алудыѕ терiс јсерiн кґрсетiп ббердi. Сондыќтан халыќтыќ педагогиканы оќу - тјрбие процесiнiѕ јдiстемелік негiзгi деп есептеуге болады.
Ўлы аєартушылар халыќтыѕ ауызекi шыєармашылыєы мен їлгi - ґнегесiн халыќ даналыєыныѕ кґрiнiсi ретiнде пайдалану жґнiнде кґптеген кїнды идеялар айтты. Олардыѕ ґздерiнiѕ iс - тјжiрбиелерјне, еѕбектерiне арєау еттi, оныѕ тјрбие саласындаєы кїшiне сендi. Аќартушылардыѕ халыќ кїшiне деген мўндай сенiмi халыќ јмiрiн, салт - дјстїрiн, мјдениетiн, тарихын жетiк бiлуге, халыќєа деген ыстыќ сїйiспеншiлiкке негiзделген едi.
Ќазаќтыѕ халыќтыќ педагогикасыныѕ асыл мўраларын (ауызекi поэтикалыќ музыкалыќ шыєармашылыєы, сјндiк - єолданбалы ґнерi) зерттеу, ќазаќ отбасыныѕ тјрбие дјстїлерiн талдау халыќтыѕ эстетикалыќ тјрбиенi жїзеге асырудаєы педагогикалыќ талаптарды, јдiс - тјсiлдерi, амал - жолдары, ґзiндiк ерекшелiктердi бїгiнгi кїнде таса болып бара жатєан, бiраќ ґте ќажеттi деген дјстїрлердi (баланы ерте бастап ўлттыќ колґнерге баулу, туыстыќ байланыстар, отбасы iшiндегi єатынастар т.б.) кґре бiлу оќытушыларєа оќуышларды эстетикалыќ тјрбиелеу iсiн ойдаєыдай жїзеге асыруєа кјмектеседi. Ол їшiн:
а) залыќтыќ педагогикасыныѕ озыє идеяларын педагогикалыќ єылым мен мектп практикасы нысаналы тїрде пайдалануы;
ј) бўл нысаналы баєыт тиiстi норматтивтык ќўжаттарда наєты кґрiнiсiн табуы;
б) ќазаќ халќыныѕ мјдени мўрасы жалпы бiлiм беретiн мектептердiѕ оќу пјндерiнiѕ (тарих, география, јдебиет, музыка, еѕбек, дене тјрбиесi жґне т.б.) мазмўнына енгiзiлуi;
в) оќу - тјрбие процесiѕ пратикасында жеткiншек ўрпаєты эстетикалыќ тўрєыда тјрбиелеудiѕ тарихи ќалыптасќан јркениеттi тїрлерi мен јдiстерiнiѕ пайдланылуы;
г) залыќтыќ педагогика иделяллары оќушылардыѕ iс - јрекетiне єана емес, сонымен бiрге оќудан тыс iс - јрекетiне де (факультаттивтiк курстар, эстетикалыќ циклдер жґнiндегi їйiрмелер жґне т.б.) енгiзiлуi;
д) мўєалымдердiѕ бiлiмiн жетiлдiру институттары, јдiстемелiк кабинеттер ќазаќтардыѕ жґне республикада тўратын басєа да халыќтардыѕ јркениеттi идеяларына баєдап ўстай отырып, педкадрларды ќайта даярлауды жїзеге асыруы ќажет.
Ќазаќ халќыныѕ ґзге халыќтармен сонау кјне заманнан бергi мјдени байланысыѕ даму жолын суреттейтiн тарихи еѕбектерге талдау орын алєан олєылыќтарды саралап кґрсетуге мѕмкiндiк бердi. ґткендегiге мўндай кґзќарас халыќтар арасында бiр - бiрiне деген сыйласиыє сезiмiн туындатады, интренационалдыќ єатынастыѕ ныєая тїсуiне себепкер болады.
Республика мектептерiнiѕ, мўєалiмдерiнiѕ жеткiншектерге ќазаќ халќыныѕ тарихын, iзгiлiктi мјдени джјстїрлерiн меѕгеруге байланысты iс - тјжiрибелерiне, оќу - тјрбие процесiне арналєан јдiстемелiк - оќу ќўралдарына талдау халыќ мўрасы: айтыс, јн,кїй, сјндiк - єолданбалы јґнер, халяєтыѕ отбасы јмiрi дјстїрлерi бойынша жаѕа дидактикалыќ кешендер (баєдарламалар, хрестоматиялар, јдiстемелiк нўсєаулар, бейнефильмдер, диафильмдер) жасауєа тїрткi болды.
ЈДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI